Peter Tazelaar, de gekwelde spion in smoking

Victor Laurentius was vijftien toen hij voor het eerst in aanraking kwam met de figuur van Peter Tazelaar. Hij kwam hem tegen in Soldaat van Oranje van Erik Hazelhoff Roelzema. Een fascinatie was geboren. Ruim dertig jaar later resulteerde die in Spion in smoking, zijn biografie van Peter Tazelaar.

Laurentius leerde tijdens zijn zoektocht een man kennen die in de oorlog onverschrokken was, na de oorlog niet meer zijn draai kon vinden, en lijdzaam toezag hoe Hazelhoff Roelzema – niet hij –  uitgroeide tot het boegbeeld van het Nederlandse verzet. Ze ontmoetten elkaar op het schip dat hen in het voorjaar van 1941 naar Groot-Brittannië bracht. De Engelandvaarders richtten Contact Holland op, een operatie waarbij Nederlandse geheimagenten teruggezonden werden naar bezet gebied, om daar een contactlijn met Londen op te zetten. Tazelaar was de spin in het web, een spion van Hollandse bodem.

Stugge jongen

Laurentius beschrijft de bravoure van de hoofdrolspelers van Contact Holland met verve. Stilistisch schurkt hij tegen het heldendom aan zoals dat in de jaren zeventig door de oorlogsmemoires van Hazelhoff Roelzema en de verfilming van Soldaat van Oranje door Paul Verhoeven is neergezet, al is de hoofdrol dit keer voor Peter Tazelaar.

Laurentius schetst daarbij een ontluisterend beeld van de onderlinge verhoudingen in Londen: die tussen de regering in ballingschap enerzijds en Wilhelmina, Bernhard en de persoonlijke adjudant François van ’t Sant anderzijds en die tussen de Nederlandse en Britse geheime dienst. Wilhelmina koesterde de Engelandvaarders als de nieuwe elite, de toekomst van het vaderland, waarbij de leden van haar oorlogskabinet een pover figuur sloegen. Tazelaar mistte de sociale antenne om met dit gekissebis om te gaan, die Hazelhoff Roelzema wel bezat. Van Lidth de Jeude, minister van oorlog, vond Tazelaar maar een ‘stugge jongen’. Hoewel Tazelaar tijdens de dropping in bezet gebied de grootste risico’s had gelopen, kreeg hij pas rijkelijk laat de Willemsorde toegekend, op 12 september 1944 om precies te zijn. Hazelhoff Roelzema had die twee jaar eerder gekregen.

Old boys network

Daarbij was Tazelaar een relatieve buitenstaander in het old boys network van prominente Engelandvaarders. Hij deelde hun ‘Indische’ achtergrond, maar behoorde niet tot het Leidse studentencorps waarin verschillende leden van Contact Holland hun socialisatie hadden ondergaan. Tazelaar moest dan ook niets weten van de staatsgreep die Hazelhoff Roelzema uit onvrede met het Verdrag van  Linggadjati (‘Indië verloren, rampspoed geboren’) met oud-premier Gerbrandy en verschillende leden van het voormalige verzet in 1947 beraamde. (Sytze van der Zee heeft die uit de doeken gedaan in zijn biografie van François van ’t Sant uit 2015). Tazelaar had alle begrip voor de onafhankelijkheid van Indonesië. Hij was de zoon van een pleitbezorger van de ethische politiek, waarin de Oost niet langer als een wingewest werd gezien maar bij wijze van ereschuld vroeg of laat tot zelfstandigheid moest worden gebracht.

Het verschil van inzicht leidde niet tot een breuk met Erik Hazelhoff Roelzema. Tazelaar heeft hem het succes van Soldaat van oranje nooit misgund, althans niet publiekelijk.  ‘Ik heb mij geen moment gestoord aan het boek,’ zei hij tegen Gerard van Lennep, die hem begin jaren tachtig uitgebreid interviewde, met het doel zijn memoires te schrijven. Tazelaar was er wel aan toe zijn visie op de oorlog te geven, maar hij wilde geen ‘shit-boek’.

PTSS

Over welke shit had hij het? Laurentius laat in zijn biografie ook de schaduwkanten van het heldendom van de Engelandvaarders zien. Tazelaar kwam alles behalve ongeschonden uit de oorlog vandaan. Zijn alcoholisme, paniek- en woedeaanvallen zouden we vandaag de dag als een Post Traumatische Stress Syndroom herkennen. Pas in de jaren zestig – in nasleep van de inzichten over het KZ-syndroom – begon er enig begrip te ontstaan voor de langetermijneffecten die de Tweede Wereldoorlog aan geestelijke nood veroorzaakt had. Toen Tazelaar in dezelfde tijd de balans opmaakte van zijn leven vond hij zichzelf een mislukkeling. Drie echtscheidingen, de vierde was op komst, geen contact meer met zijn kinderen, werkloos: het moedigde hem aan nog meer te drinken.

De zenuwinzinkingen dienden zich met name aan als Tazelaar gedwongen werd terug te kijken op zijn oorlogservaringen. Tazelaar was ervan overtuigd dat het Englandspiel, waarbij 54 Nederlandse geheimagenten in handen van de Duitsers vielen, niet te wijten was aan ‘ernstige fouten’, zoals de parlementaire enquêtecommissie regeringsbeleid 1940-1945 concludeerde, maar dat er sprake was van dubbelspel. De Britten hadden de agenten opgeofferd om de Duitsers in de waan te laten dat ze hun communicatienetwerk gekraakt hadden. En dat de invasie in Nederland zou plaatsvinden.

Laurentius laat in het midden of Tazelaar gelijk heeft of niet, die keuze hoeft hij ook niet te maken. Juist daardoor weet hij de enorme dilemma’s van de spionagediensten tijdens de Tweede Wereldoorlog op te roepen. En hij beschrijft indringend hoe Tazelaar psychisch gebukt ging onder de slachtoffers van het vermeende Britse dubbelspel. Toen Joseph Schreierder, de SS-er die verantwoordelijk was voor hun arrestatie en ondervraging, zijn visie op het Englandspiel publiceerde, stortte Tazelaar geestelijk in. Hij realiseerde zich maar al te zeer hoe hij door het oog van de naald gekropen was. Dat besef riep geen opluchting op, maar een allesverzengend gevoel van mededogen voor de kompanen die minder geluk hadden gehad.

Peter Tazelaar had op het scherpst van de snede geleefd. Wat hem uiteindelijk nekte, 73 jaar oud, was zijn rantsoen aan dagelijkse vergetelheid: twee flessen whisky en twee pakjes sigaretten. Victor Laurentius heeft zijn tragiek buitengewoon indringend beschreven.

Spion in smoking. Het intrigerende levensverhaal van Engelandvaarder en geheim agent Peter Tazelaar
Victor Laurentius
Alfabet uitgevers
ISBN paperback 9789021340753
ISBN e-book 9789021340777
Verschenen in april 2025

Bestelinformatie