Oefeningen in dapperheid. Het leven van René / Renate Stoute

Hij zette een leven lang een ‘ijzersterke imitatie van een “man” neer’, bekende  René Stoute, nadat hij de wens om voortaan als vrouw door het leven te gaan had uitgesproken. Die wens werd hem misschien wel fataal, blijkt uit Oefeningen in dapperheid: het leven van René/Renate Stoute van David de Poel, al durft de biograaf dat antwoord niet zelf te geven.

‘Misschien ben ik op zeer jonge leeftijd al weggelopen van mezelf,
wetend dat ik onvolmaakt was en zou moeten blijven.
Niet thuis voelen bij jezelf, terug naar het begin.’

Twee zinnen die volgens biograaf David de Poel het leven van René, Renee, Renate Stoute kernachtig samenvatten. De zinnen staan op een snippertje papier dat De Poel onder zijn bureau vindt, nadat hij de laatste archiefdoos terugbezorgd heeft bij de weduwe van Renate Stoute. De Poel herkent het handschrift.

Biograaf David de Poel bewaart de zinnen voor het nawoord van Oefeningen in dapperheid: het leven van René/Renate Stoute – op het (stof)omslag luidt de ondertitel: biografie van René/Renate Stoute, zoals hij ook een belangrijke vraag over de dood van Renate Stoute pas in het nawoord stelt: ‘Had Renates vroegtijdige overlijden voorkomen kunnen worden? Heeft de transformatie van man naar vrouw bijgedragen aan haar dood?’

Het is in zekere zin tekenend voor Oefeningen in dapperheid dat De Poel twee belangrijke kwesties buiten de hoofdtekst van zijn biografie laat, want hoewel hij René/Renate Stoute dicht op de huid zit en op basis van beschikbare informatie de samenhang aantoont tussen de drie belangrijkste thema’s in het leven van Stoute – verslaving, schrijven en verkleding – lijkt het hem aan de moed te ontbreken om dieper in te gaan op de mens Stoute. Het is alsof hij zich te veel laat leiden door vijfentwintig volle verhuisdozen archiefmateriaal en de mensen uit Stoutes directe omgeving. Daardoor ontstaat een weliswaar betrouwbare reconstructie van een getormenteerd leven, maar lijkt René/Renate Stoute vooral een product en slachtoffer van zijn tijd te zijn en minder een autonome persoonlijkheid die in tijden van genderdiversiteit als rolmodel kan dienen.

De onstuimige jaren: 1950-1981

Oefeningen in dapperheid: het leven van René/Renate Stoute bestaat uit drie delen. Het eerste deel beslaat de onstuimige eerste dertig jaar van het leven van Stoute, die in 1950 als René ter wereld kwam, in 1996 als Renate opnieuw geboren werd en in 2000 overleed. De Poel zet al direct de toon door de eerste twee hoofdstukken te openen met scènes die vooruitwijzen naar wat uiteindelijk Stoutes meest wezenlijke zoektocht zal blijken te zijn: die naar de kern van zijn/haar genderidentiteit.
Hoewel het een sleutelrol speelt, wordt het gezin waarin Stoute opgroeide in relatief kort bestek beschreven. Maar als uit de typering van het gezin één ding duidelijk wordt, dan is het wel dat René op weinig begrip en steun kan rekenen als hij toegeeft aan zijn behoefte om vrouwenkleding te dragen, een behoefte die zich al op jonge leeftijd manifesteert. Waar de ouders zich conformeren aan hoe het hoort, hebben de kinderen de behoefte om zich aan het milieu waarin ze opgroeien te onttrekken. Bij René gaat dat bijna letterlijk met veel donder en geweld gepaard: hij raakt verslaafd, belandt in de gevangenis, doet diverse pogingen om af te kicken, en wordt – na een aantal andere baantje geprobeerd te hebben – boekverkoper.
En ondertussen is daar het verlangen om zich als vrouw te kleden en de schaamte die met dat verlangen gepaard gaat.

De literatuur en de liefde: 1981-1993

In de gevangenis ontdekt René Stoute het schrijven, en vanaf dat moment is hem er veel aan gelegen om schrijver te zijn. De meeste titels – waaronder dat ene boek dat hem literaire roem zal opleveren, de autobiografische verhalenbundel Op de rug van vuile zwanen (1982), over zijn bestaan als junkie – verschijnen tussen 1981 en 1993, de periode die in het tweede deel van de biografie centraal staat.
Meer nog dat het schrijverschap, het wisselende succes dat Stoute met zijn werk oogst en de literaire entourage  waar hij deel van uitmaakt, wordt zijn leven in deze periode bepaald door zijn liefdes. Hoewel Stoute in zekere zin monogaam is en langdurig met de moeder van zijn dochter en stiefdochter samenleeft, leidt hij ook een overspelig leven. De behoefte om zich aan een volgende vrouw te binden, wordt ingegeven door de mate waarin zijn partners in staat zijn om te gaan met de wens van René om zich steeds openlijker als travestiet te profileren.  
Langzaam maar zeker raakt René Stoute de schaamte voorbij. Dat hij soms gedwongen wordt zich dapperder voor te doen dan hij in werkelijkheid is –bijvoorbeeld wanneer hij als participerend journalist meedoet aan de Miss Travestie Hollandverkiezingen – pakt uiteindelijk goed uit. Al blijft het definitief doorhakken van knopen een probleem.

Van travestie naar transseksualiteit: 1994-2000

Zijn vrouwelijke kant gaat een steeds prominentere rol spelen. Gesteund door de oefeningen in dapperheid die zijn therapeute hem opgeeft, wordt steeds duidelijker wat René wil: hij wil zijn vrouwelijkheid versterken en kiest uiteindelijk voor een geslachtsveranderende operatie. Het betekent definitief het einde van zijn huwelijk.
Samen met laatste liefde Janis Wagemans gaat Renate een volgende fase van haar leven in. Een fase waarin spiritualiteit een rol gaat spelen, pogingen ondernomen worden Janis’ kinderwens te vervullen en de operatie uiteindelijk haar beslag krijgt.
Toch behoren de laatste zes jaren van Renates leven niet tot de gelukkigste. Niet iedereen in haar omgeving is in staat de identiteitsverandering als vanzelfsprekend te accepteren. Het is een periode waarin de balans van een heel leven opgemaakt wordt, ook literair, maar als schrijver lijkt Stoute afgedaan te hebben, de belangstelling voor haar werk is minimaal.  
Stoute kampt met een broze gezondheid, de door haar zo gewenste operatie laat zich eigenlijk niet goed combineren met de leveraandoening die Stoute overhield aan de periode dat hij verslaafd was aan opium en heroïne. In 2000 betaalt haar lichaam de tol voor een turbulent leven. Over een rechtstreeks verband tussen de operatie en de dood van Stoute spreekt haar biograaf zich niet uit, dat laat hij over aan haar intimi.

Continuïteit versus vermeldenswaardige feiten

Oefeningen in dapperheid: het leven van René/Renate Stoute is de tweede biografie van de hand van David de Poel. In 2019 verscheen De schrijver die over de soep vloog: het leven van Frans Pointl. Toen dwong de situatie – David de Poel was bevriend met Frans Pointl en fungeerde in de laatste fase van diens leven als mantelzorger – de biograaf om positie te kiezen en een vorm te vinden voor het verhaal waarin hij zelf ook een rol speelde. De Poel loste dat meer dan bevredigend op door zichzelf en de wordingsgeschiedenis van de biografie in de even hoofdstukken in het boek te integreren.

Aan de biografie van René/Renate Stoute kan De Poel min of meer onbevangen beginnen. De Poel kende Stoute niet persoonlijk, maar voelde zich vanwege overeenkomsten in hun werk zich wel verwant aan hem. Het was hun beider uitgever Guus Bauer die De Poel op de literaire parallellen wees.
Toch lijkt het schrijven van Oefeningen in dapperheid een pittige klus te zijn geweest voor De Poel. Op het eerste oog ziet de biografie er dankzij de chronologische ordening en hoofdstuktitels die de grote gebeurtenissen en dilemma’s in Stoutes leven samenvatten evenwichtig uit. Maar De Poel heeft regelmatig moeite met het bewaren van het evenwicht tussen de continuïteit van het beschreven leven en losse feiten die het vermelden waard zijn, waardoor er met een zekere regelmaat alinea’s opduiken die niet naadloos in het grote verhaal passen.

Brongebruik

De Poel laat er geen onduidelijkheid over bestaan waar hij zijn informatie vandaan haalt. Hij vermeldt zijn bronnen zorgvuldig, maar met name in het eerste deel van de biografie verzuimt hij om wat hij schrijft kracht bij te zetten in de vorm van citaten. Het duurt bijvoorbeeld even voordat Stoute zelf aan het woord komt.
Uit de bronvermelding blijkt dat informatie rechtstreeks ontleend aan René/Renate Stoute – in de vorm van literair en journalistiek werk, dagboeken en brieven – en zijn/haar directe omgeving – in de vorm mails en gesprekken – de basis vormt van de biografie. De Poel raadpleegde relatief weinig andere bronnen en gebruikte relatief weinig aanvullende dan wel verdiepende literatuur.
Dat leidt tot een met veel sympathie en mededogen geschreven en lezenswaardige beschrijvende biografie, waarin niet altijd voldoende afstand gehouden kan worden om te reflecteren op de persoon Stoute. De Poel is geen biograaf die zich verliest in het psychologiseren. Waar hij leven en werk van Stoute van een context voorziet, kiest hij vooral voor een maatschappelijk kader, bijvoorbeeld daar waar het verslaving en verslavingszorg in Nederland betreft.

Hoe het door De Poel geschreven leven van Stoute zich verhoudt tot bijvoorbeeld de versie van Janis Wagemans, opgetekend in Mijn vrouw was nooit een meisje: transgender notities– 25 jaar geleden geschreven, maar begin maart, dus bijna gelijktijdig met Oefeningen in dapperheid verschenen – blijft onduidelijk. De Poel noemt de titel wel,  maar of hij het manuscript ingezien of zelfs gelezen heeft, is de vraag.

Geen schrijversbiografie

Ook al was schrijven voor René/Renate Stoute in zekere zin een verslaving en loopt dat schrijven als een tweede rode draad voor het leven van Stoute, Oefeningen in dapperheid: het leven van René/Renate Stoute is geen schrijversbiografie.
Dat neemt niet weg dat De Poel in met name het tweede deel van de biografie het schrijverschap van Stoute onder de loep neemt, waarbij hij verder gaat dan alleen het leggen van verbanden tussen het leven en het grotendeels autobiografische werk, maar een diepgaande analyse van en een concluderend oordeel over het oeuvre bevat Oefeningen in dapperheid niet. Wel laat De Poel zien hoe de afzonderlijke titels ontvangen werden, schetst hij het literaire klimaat en benoemt hij controverses.
De biografie steunt waar het de plaatsbepaling en de beoordeling van de kwaliteit van het literaire werk betreft zwaar op de mening van Jeroen Brouwers, met wie Stoute in zekere zin bevriend was. Brouwers stelt zich op als literaire peetvader. De Poel citeert Brouwers vaak en uitvoerig uit zijn brieven aan Stoute. Over de relatie tussen Jeroen Brouwers en René Stoute publiceerde hij in 2020 in De Parelduiker het artikel ‘Een jongen die wat te zeggen heeft’. De vriendschap tussen Jeroen Brouwers en René Stoute –

IJzersterke imitatie

Het meest overtuigend is Oefeningen in dapperheid waar het de weergave van de worsteling van Stoute met zijn genderidentiteit betreft. Ondanks de theatrale aanhef, geeft De Poel daarna een genuanceerd beeld van hét grote thema in het leven van Stoute. De Poel gaat mee in de diverse stadia die Stoute doorloopt in zijn gang richting transitie. Lang gaat het daarbij vooral om het weergeven van de manier waarop het verlangen vrouw te zijn evolueert en de reacties op die stapsgewijze metamorfose van de directe omgeving. (Zelf)onderzoek brengt Renate Stoute uiteindelijk tot een mogelijke medische oorzaak van haar ‘geslachtelijke differentiatie’, waarna ze beter in staat is het leed haar aangedaan te verwoorden:

‘Ik weet mij, in metafysische zin, bij mijn geboorte “beroofd” van wat ik beschouw als mijn “oorspronkelijke gender” en mijn eigenlijke sekse. De biologie mag dan door mensen bij wie geslacht en identiteit overeenstemmen, de “natuur” en zelfs “de eindbestemming” worden genoemd, maar dankzij die geperverteerde natuur werd mij mijn thuisland onthouden. (…) Ik ben nooit een man geweest, ik heb een ijzersterke imitatie van een “man” neergezet.’

Woorden die meer nog dan de twee zinnen op de snipper papier waarvan David de Poel in zijn nawoord melding maakt duidelijk maken hoe gevangen René Stoute zich in zijn lichaam en leven gevoeld moet hebben en hoe relatief de bevrijding moet zijn geweest. 

Rolmodel

David de Poel spreekt in het voorwoord van Oefeningen in dapperheid de hoop uit dat de biografie bijdraagt aan een nog groter begrip voor mensen die het gevoel hebben in het verkeerde lichaam geboren te zijn. Stoute is inmiddels twintig jaar dood, zijn literaire roem is vervlogen en al wordt Op de rug van vuile zwanen dit jaar heruitgegeven – met de naam Renate Stoute op de cover – het is de vraag of zij en haar verhaal nog voldoende tot de verbeelding spreken om een rol van betekenis te kunnen spelen in het discours over genderdiversiteit en de emancipatie van lhbtiq+’ers. De tijden zijn ingrijpend veranderd en het aantal rolmodellen is exponentieel gegroeid.

Lees ook het interview van Marita de Jong met David de Poel.

Oefeningen in dapperheid: biografie van René/Renate Stoute
David de Poel
De Arbeiderspers
ISBN 978-90-295-0605-2
Verschenen in maart 2022

Bestelinformatie