Max van der Stoel. Succesvol diplomaat achter pantser van wantrouwen

Een leven lang diende hij de publieke zaak. Hij streed voor mensenrechten en vrijheid op tal van plaatsen in de wereld waar onderdrukkende regimes en dictaturen de democratie om zeep hielpen. De portefeuille Buitenlandse Zaken paste hem als een jas.
Als senator, volksvertegenwoordiger, staatssecretaris en minister van Buitenlandse Zaken, ambassadeur en Hoge Commissaris voor Nationale Minderheden, ontpopte hij zich tot een internationaal zeer gerespecteerde diplomaat. Voor hem gloorde zelfs aan de horizon de Nobelprijs voor de Vrede.
Max van der Stoel was de eerste sociaaldemocratische minister van Buitenlandse Zaken van ons land.

Journaliste Anet Bleich schreef met De stille diplomaat. Max van der Stoel, 1924-2011 een indrukwekkende biografie en plaatst de periode Van der Stoel gedetailleerd en nauwgezet in de context van de gebeurtenissen op het wereldtoneel, waarop ook Holland een woordje meespreekt en waarnaar geluisterd wordt. Met dank aan Van der Stoel.
Uit de 500 pagina’s rijst het beeld op van een afstandelijke man met een pantser om zich heen, niet geschikt voor feesten en partijen of small talk, met slechts een paar echte vrienden.

“Waar het gevoel aan de ketting lag achter een masker van zelfbeheersing ( die hem als diplomaat goed van pas zou komen), werkte de ratio op volle toeren,”

schrijft Bleich.

Het leverde hem eeuwige roem op in bijvoorbeeld Griekenland en Tsjecho-Slowakije. De Grieken zijn hem dankbaar voor de bijl die hij in de jaren zestig en zeventig zette aan de wortel van de militaire dictatuur in dat land; de Tsjechen voor zijn niet aflatende steun aan de beweging Charta 77 die streed tegen het toenmalige communistische regime.

Als minister in het kabinet Den Uyl kreeg Van der Stoel direct te maken met de Lockheed-affaire waarin prins Bernhard een hoofdrol speelde. Premier Den Uyl redde de monarchie, Van der Stoel leverde op de achtergrond zijn bijdrage aan de oplossing van deze heikele kwestie. In een een-tweetje met een oude vriend van de prins, oud-staatssecretaris en oud-KLM-directeur Ernst van der Beugel, wordt een aanvankelijk onbuigzame prins in het gareel gebracht. Wat Beatrix en Claus niet lukte en tot wanhoop dreef, bereikte Van der Beugel in nauw overleg met Van der Stoel wél. Uiteindelijk legde de prins zich neer bij de uitkomsten van het onderzoek naar de smeergeldaffaire waar hij tot over zijn oren in zat en bij de strafmaatregelen die het kabinet tegen hem trof.

Als vertrouwenspersoon van de Oranjes kwam Van der Stoel aan het begin van deze eeuw en bijna aan het einde van zijn loopbaan nog één keer in actie. Op verzoek van premier Kok ging hij op geheime missie naar Sāo Paulo in Brazilië voor de finale van het gevecht met Jorge Zorreguita, de vader van Maxima.
Zorreguita moest openlijk afzien van zijn komst naar Amsterdam, waar het huwelijk zou plaatsvinden van zijn dochter met kroonprins Willem Alexander. Deed hij dat niet, dan zou premier Kok geen toestemmingswet indienen bij de Tweede Kamer. Het directe gevolg daarvan zou zijn dat de prins zijn moeder niet kon opvolgen als staatshoofd. De rest is geschiedenis.

“We willen u heel veel bedanken voor uw onmisbare bijdragen aan onze huwelijk,” schreef Maxima aan Van der Stoel na de trouwdag.

Het Huis van Oranje mag zijn na-oorlogse sociaaldemocratische dienaren van de Kroon -lang niet altijd hun grootste fans- ( Drees, Den Uyl en Van der Stoel) wel dankbaar zijn voor hun inspanningen om het ambt van staatshoofd te ontdoen van nare vlekken en zo schadevrij mogelijk door te geven aan de opvolgers.

Kritische atlanticus

De wortels van Van der Stoels gedrevenheid om te streven naar een betere wereld, liggen in de Tweede Wereldoorlog die hij als tiener meemaakte. In die jaren, concludeert Bleich, vormt zich zijn overtuiging dat concessies aan slechteriken die aan de macht zijn hun agressie vergroot. Nazisme, fascisme,Van der Stoel moet er niks van hebben. Na 1945 ziet hij het communisme als de grootste bedreiging van de democratie. Het is noodzakelijk om je daar met steun van de Amerikanen tegen te wapenen. Hij groeit uit tot een echte Atlanticus, zij het niet tot één van de kritiekloze soort.
Dit fundament onder zijn buitenlands beleid, met daarbinnen een fascinatie voor de ‘Duitse kwestie’, bezorgt hem entree bij Henri Kissinger, in de jaren zeventig rechterhand van Amerikaanse presidenten, en leidt tot een levenslange vriendschap met bondskanselier Helmut Schmidt van West-Duitsland en diens echtgenote.

PVDA

Binnen zijn eigen PvdA, waarvan hij direct na de oprichting in 1946 lid is geworden, maakt hij geen vrienden. Het begin van zijn carrière in de landelijke politiek valt samen met de opkomst van Nieuw Links, een radicale pressiegroep binnen de partij.
Voornamelijk jongeren zijn het. Angry men met wilde haren en dito ideeën waarvan Van der Stoel niets moet hebben. Nieuw Links pleit voor erkenning van de DDR, wil dat Nederland uit de NAVO stapt, vraagt tijdens de Vietnamoorlog om steunbetuiging aan de communistische Vietcong, wil rechtse dictaturen bestrijden en linkse steunen. Tussen Nieuw Linkser André van der Louw, de latere partijvoorzitter, en Van der Stoel komt het nooit meer goed. “ Gooi ze er toch uit,” adviseert hij Den Uyl, maar daar wil de partijleider niet aan. Het zou de vergrijsde PvdA marginaliseren. Met kunst en vliegwerk bewaart hij de eenheid in de partij en integreert opvattingen van de radicalen in ‘Keerpunt’ dat de basis zou worden van het eerste, en laatste, kabinet onder zijn leiding.
In zijn fractie wordt Van der Stoel weggezet als kleurloze man van het grijze midden, in het kabinet Den Uyl vindt zijn collega Stemerdink hem ‘een lafbek’ en belazert minister Vredeling van defensie hem met geheime wapenleveranties aan Israël ten tijde van oorlog. Van der Stoel blijft desondanks trouw aan zijn eigen opvattingen, ook als die afwijken van de fractiestandpunten.
Het is eenzaam aan de top: geen achterban, geen vrienden in de partij, een kritische fractie die zijn eigen bewindsman ernstig voor de voeten loopt, in het kabinet collega’s die niet altijd te vertrouwen zijn. In dit ernstige spel kan hij eigenlijk maar op één persoon bouwen: premier en partijleider Den Uyl.
De twee ontmoetten elkaar in 1948 voor de eerste maal op een demonstratie tegen het Indonesië-beleid van de toenmalige regering. Ze smeden een band voor het leven. Als Den Uyl kort na hun eerste kennismaking directeur wordt van de Wiardi Beckman Stichting (WBS), het wetenschappelijk bureau van de PvdA, rekruteert hij Van der Stoel als medewerker. Al snel richt de jonge medewerker zijn vizier op de wereld.
Binnen de muren van de WBS begint de opmars naar zijn glanzende carrière als stille, vaak succesvolle diplomaat.

Anet Bleich schreef eerder een prachtige biografie over Joop den Uyl. Ik durf het bijna niet te zeggen, mevrouw Bleich, maar zou het een idee zijn uw trilogie te voltooien met een biografie van vakbondsman en PvdA-premier Wim Kok? Eén lezer hebt u al.

De stille diplomaat
Max van der Stoel, 1924-2011
Anet Bleich
Uitgeverij Balans, Amsterdam
Verschenen in februari 2018

Bestelinformatie

Koop bij Athenaeum Boekhandel

Bestel hier als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 34,95)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 17,99)

Bestel hier als hardcover bij bol.com (€ 34,95)
Bestel hier als ebook bij bol.com (€ 17,99)