In ieder geval kennen we de namen nog van Kamerlingh Onnes of Lorentz, beroemde Nederlandse Nobelprijswinnaars uit het begin van de 20ste eeuw. Niet dat veel mensen in staat zullen zijn hun theorieën bij benadering weer te geven, maar we weten zo ongeveer dat die namen iets te maken hebben met het absolute nulpunt (Kamerlingh Onnes) of dat de sluis bij Kornwerderzand naar theoretische natuurkundige Lorentz genoemd is (de berekening van de hoogte van Afsluitdijk was een klusje dat Lorentz erbij deed) Maar wie weet dat Martinus Veltman misschien wel de meest invloedrijke theoretische natuurkundige van de 20ste eeuw is geweest, Nobelprijswinnaar in 1999 en van immense invloed op de elementaire deeltjestheorie? Er is geen andere biograaf denkbaar dan Dirk van Delft, die de uitdaging durfde aan te gaan om het werk en het leven van Martinus Veltman in een biografie te vatten.
Met als proefschrift een biografie van Kamerlingh Onnes en met de later bekroonde biografie van Lorentz (samen met Frits Berends) en een prachtige biografie van Antoni van Leeuwenhoek , is Dirk van Delft in Nederland de onbetwiste meester in de wetenschapsbiografie. Van Delft – onder andere oud-chef wetenschapsredactie van NRC Handelsblad en oud-directeur van het Rijksmuseum Boerhaave – heeft zich met de biografie van Martinus Veltman “Verrek dat is ‘t!” (met als ondertitel Het strijdbare leven van Nobelprijswinnaar Martinus Veltman) een zonder twijfel nog zwaardere opgave gesteld. Buiten zijn vakgebied genoot Veltman weinig bekendheid en zelfs binnen het veld van de theoretische natuurkunde waren er maar weinigen die de zeer abstracte theorievorming op het gebied van de deeltjesfysica konden volgen.
Eureka: maar wat precies?
De “ontdekking” in 1971 waarvoor Veltman, samen met zijn promovendus Gerard ’t Hooft, bijna drie decennia later alsnog de Nobelprijs zou krijgen, slaat op het moment dat Veltman samen met ‘t Hooft terug wandelend naar hun onderzoeksinstituut in Utrecht, zich realiseert dat ’t Hooft dankzij een geniale rekenmethode het probleem van de “renormalisatie van de theorie over de zwakke wisselwerking” had opgelost. Dat moment staat beschreven op pagina 152 van het boek. Het is de kracht van Van Delft dat soort momenten spannend en goed te beschrijven. Korte tijd na dit Eureka-moment (Veltman roept uit: “Verrek dat is ‘t”) presenteert ’t Hooft op uitnodiging van Veltman zijn bevindingen op een wetenschappelijk congres in de RAI in Amsterdam. Dan is Van Delft op zijn best:
“Dat alles [presentatie door ’t Hooft] in tien minuten. Veltman genoot. Salam keek op de eerste rij glazig voor zich uit. Coleman op rij tien leek de portee el evenmin te bevatten. Ben Lee was wellicht de enige in de zaal die begreep wat er speelde en aanvoelde welke enorme betekenis ’t Hoofts boodschap had. ‘I am confused’, zei de Amerikaan terwijl hij opstond.”
De “Amerikanen” waren verslagen. Maar voor de niet-natuurkundige lezer blijft het toch onduidelijk wat de enorme impact van die renormalisatie is geweest.
Tweedeling
Het voelt alsof de biografie van Veltman uit twee delen bestaat. De periode voor 1971, waarin we grotendeels en nauwgezet het natuurwetenschappelijk werk van Martinus Veltman kunnen volgen (op wat beknopte biografische notities na). En het tweede deel, ongeveer vanaf die tijd tot zijn dood op 89-jarige leeftijd, waarin naast de wetenschapper ook de man Veltman wat meer naar voren komt.
Die ogenschijnlijke tweedeling is begrijpelijk: de grote ontdekking waarvoor Veltman de natuurwetenschappelijke fundering legde, was uit 1971. Veltman bleef ook daarna in de absolute voorhoede van de theoretische natuurkunde opereren, was internationaal bekend, vertrok als hoogleraar uit Utrecht naar de Verenigde Staten, waar hij van 1981 tot 1999 hoogleraar aan de Ann Arbor-universiteit in Michigan was, schreef zijn hele leven belangrijke artikelen op het gebied van de deeltjesfysica, sprak op vele tientalen zo niet honderden congressen, kortom was een buitengewoon actief man.
Maar in die eerste, pakweg 150 bladzijden van de biografie zit het zware natuurlijkwetenschappelijke gedeelte: slecht te volgen voor niet-fysici. Sterker nog: waarschijnlijk ook voor veel natuurkundigen nog steeds buitengewoon abstract. Het tweede deel is levendiger, boeiender om te lezen voor de “leek”. Dat is misschien de kracht en de zwakte van de biografie van Van Delft: een boeiende wetenschapsgeschiedenis te schrijven voor natuurkundigen. Het is Van Delft gelukt. Wat moeilijker is dat de niet natuurkundig wetenschappelijk geschoolde lezer door een behoorlijk stuk taaie natuurkunde heen moet. Maar het volhouden blijkt de moeite waard, ook al moet je als lezer gewoon weleens een stukje al te abstracte natuurkunde overslaan….
Wetenschap en maatschappij
“There is nothing more exciting than discovering how nature works” stond er in de rouwadvertentie van Martines Veltman. Zijn leven en werk bestond uit fundamenteel onderzoek, waarvan meestal niet bij voorbaat vaststond wat het directe nut zou zijn. De uitleg daarvan, de relevantie van Veltmans werk, mis je weleens in deze knappe biografie. Het werk van Martinus Veltman is grensverleggend geweest binnen de deeltjesfysica. Dat laat Dirk van Delft wel overtuigend zien. Wat die grensverlegging dan echt inhoudt, begrijp je ook na lezing van de biografie niet. Dat laat de lezer toch met een enigszins onbevredigd gevoel achter. Maar ook dat het waarschijnlijk niet beter had gekund.
Dirk van Delft heeft met deze laatste biografie zijn indrukwekkende reeks over de grote Nederlandse natuurkundigen voortgezet: Kamerlingh Onnes, Lorentz en nu Veltman. En bijna als historische roman de biografie van Antoni van Leeuwenhoek. Die lezen allemaal gemakkelijker dan ‘Verrek dat is ‘t’. De ondertitel van het boek luidt: Het strijdvaardige leven van Nobelprijswinnaar Martinus Veltman. Juist dat temperament maakt van Martinus Veltman een moeilijk maar ook leuk mens. Van Delft geeft met name in de tweede helft van het boek een mooi portret. En ook hoe de wereld van de wetenschap beheerst wordt door afgunst, kinnesinne, leugens en bedrog. Heel vaak in de jacht op de Nobelprijs. De Amerikaanse natuurkundigen blonken uit in die wedijver. Maar Veltman kon er ook wat van. Hoewel Van Delft met grote sympathie over zijn protagonist schrijft, ontkom je niet aan de indruk dat vooral ook de vrijwel levenslange brouille met Gerard ’t Hooft, zijn briljante promovendus en mede-Nobelprijswinnaar, voor een deel ook het gevolg was van Veltmans afgunst op het succes dat ’t Hooft had. En die was weer niet helemaal eerlijk over Veltmans aandeel in de doorbraak van de renormalisatie. Enzovoorts. Het zijn net echte mensen, die Nobelprijswinnaars… Maar na lezing kijk je uit naar de volgende wetenschapsbiografie van Dirk van Delft. Hij heeft nog een paar Nederlandse Nobelprijswinnaars te gaan!
‘Verrek dat is ‘t’. Het strijdvaardige leven van Nobelprijswinnaar Martinus Veltman
Dirk van Delft
Prometheus
ISBN paperback 9789044652673
Verschenen in februari 2023
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 32,50)Bestel als ebook bij bol.com (€ 18,99)
