Nooit een bespreking beginnen met ik, maar ik meende dus iets te weten van de geschiedenis van de psychologie en de psychoanalyse. Van de Amsterdamse psychoanalytica Maria Moltzer (1874-1944) had ik evenwel nog nooit gehoord. En ik was niet de enige, zo bleek uit een klein, niet representatief onderzoekje onder mijn psychologische en psychoanalytische vrienden.
Een hiaat in onze kennis, moet ik concluderen na het lezen van de prima biografie die Maya Schepers – die zelf psychologie studeerde en werkt als coördinator verhalende podcasts bij het NPO-fonds – schreef over haar ‘strenge, serieuze, ascetische en slimme’ oudtante. Sterker, ze voelde zich ‘verplicht om haar in de schijnwerpers te zetten’. Goed dat Schepers naar die innerlijke plicht heeft geluisterd.
Bols
De Amsterdamse Maria Moltzer wordt op 6 januari 1874 in bonis geboren. Haar vader is eigenaar en directeur van de Bols likeur- en jeneverfabriek, die per eersteklastrein door heel Europa reist om zijn merk te verkopen.
Op een steenworp van haar ouderlijk huis aan de Keizersgracht bezoekt Maria de vijfjarige hogere burgerschool waartoe sinds kort meisjes worden toegelaten. ‘Maria trouwde niet,’ schrijft Segers, ‘ook niet toen ze daar wel de leeftijd voor bereikte.’ Gestimuleerd door haar ruimdenkende ouders start ze in maart 1897 een opleiding tot verpleegster aan het nieuwe Burgerziekenhuis – een opleiding die ze zich anders had voorgesteld. Er is een grote kloof tussen de verpleegkundigen en de artsen en directie. Binnen de opleiding van het ziekenhuis vecht ze evenwel tegen de bierkaai om de werkomstandigheden voor verpleegsters te verbeteren.
Na afronding van haar opleiding bezoekt ze voor twee jaar een zogenaamde ‘finishing school’ in het Zwitserse Lausanne, alwaar ze naar eigen zeggen ‘haar denkende hoofd ontwikkelde’. Via een zakenrelatie van haar vader vindt ze woonruimte in een van de mooiste gebouwen van de stad met uitzicht op het meer. Aan de universiteit volgt ze de studies rechten en letteren. ‘En dankzij een ruime toelage van haar vader kon ze zoveel theaters en concerten bezoeken als ze wilde,’ weet haar biografe.
Buikwandverslapping
Vanuit Zwitserland onderhoudt Moltzer briefcontact met haar oud-collega’s van het Burgerziekenhuis. Zo hoort ze van de oprichting van een vakvereniging voor verpleegkundigen: Nosokómos. Spoedig ziet ook een maandelijks vaktijdschrift het licht. Dat blad propageert vanaf het begin het standpunt ‘dat verplegen een beroep is waarvan men in het eigen levensonderhoud moet kunnen voorzien, en geen vorm van naastenliefde die slechts marginaal beloond dient te worden’.
Voor dat tijdschrift schrijft Moltzer haar eerste artikelen, eerst vanuit Lausanne, vanaf eind 1902 vanuit Amsterdam. In maart 1903 wordt ze officieel aangesteld als waarnemend hoofdredacteur. En ze staat haar mannetje, om eens een flauw cliché te gebruiken. Zo voert ze een dispuut met hoogleraar gynaecologie Hector Treub, die ‘meende wetenschappelijk te kunnen onderbouwden dat vrouwen die geen korset dragen te veel gewicht aan hun schouders hangen, waardoor hun buikwand zou verslappen’. Fijntjes wijst Moltzer Treub erop dat hij zijn invloed beter kan inzetten voor geschiktere mannenkledij: ‘Misschien is een korset wel aan te raden, daar ook bij mannen buikwandverslapping voor schijnt te komen.’
Rauwkost
Mede wegens gezondheidsredenen besluit Moltzer in het voorjaar van 1905 te solliciteren op een baan als hoofdverpleegster in de nieuwe kliniek van Maximilian Bircher-Benner in Zürich. Met geld van zijn vrouw Elisabeth Benner heeft deze Zwitserse arts een sanatorium kunnen openen – waarna hij uit dankbaarheid voor zijn vrouw ook haar naam aanneemt.
De filosofie van de kliniek waaraan ook Moltzer praktisch gehoor geeft: niet de dokter geneest, maar de patiënt geneest zichzelf door goede voeding en door goed en gezond te leven. Niet voor niets wordt Bircher-Benner ook wel de ‘rauwkost-apostel’ genoemd. Per patiënt ruimt hij een wekelijks uur therapie in, met een psychoanalyseachtige aanpak. ‘Zoals die langzaam vanuit Wenen naar Zürich sijpelde’, aldus Schepers, en waarvan Sigmund Freud de geestelijk vader is.
Freud stond al in nauw contact met de Zwitser Carl Jung, die hij als zijn kroonprins beschouwde en die eveneens in Zürich praktijk hield. Jung brengt in overleg met Freud de arts Josef Lang onder in het sanatorium van Bircher-Benner om de psychoanalyse aldaar serieuzer aan te pakken. Lang gaat Moltzer, die naar eigen inzicht een praattherapie voor kinderen had opgezet, begeleiden bij het analyseren van kinderen.
Met hem zal Moltzer haar hele leven een verwantschap onderhouden. Het is ook Lang die Moltzer, toen 36, met de één jaar jongere Jung in contact brengt en haar aanspoort zijn lezingen aan de Universiteit van Zürich te gaan volgen.
‘Je Carl’
Veel scholing in die tijd heb je niet nodig om jezelf psychoanalyticus te mogen noemen. Wie zelf in analyse is geweest en dat ambieert, mag zelf ook patiënten werven. Zoals Schepers noteert: ‘In de begintijd van de psychoanalyse was er immers een onduidelijke grens tussen een gewoon vriendschappelijk en meer analytische gesprek.’
Dat geldt ook voor Moltzer. Met hulp van haar mentor Lang en de lezingen van Jung bekwaamt Moltzer zich verder in de psychoanalyse en begint een eigen analysepraktijk. Zo vraagt Lang haar eens of ze de analyse soms als een religie zag omdat ze vaak verwijzingen maakte naar de weg die Christus aflegde. ‘De analyse is naar mijn mening géén religie,’ antwoordde ze. De analyse is en blijft voor mij therapie, een therapie die het meest geschikt is om mensen met het ingewikkelde conflict van onze tijd te helpen.’
Moltzer groeit uit tot een van Jungs intellectuele vertrouwenspersonen. Al snel verwijst Jung alle kinderen door naar haar praktijk. Jung, die zijn brieven aan haar ondertekent met ‘Je Carl’, vraagt Moltzer zelfs om hemzelf als patiënt te analyseren. Zoals Schepers schrijft:
‘Hoeveel professionele afstand Maria werkelijk wist te behouden, hoe intiem de relatie tussen Maria en Jung ook geweest mag zijn, Jung stelde dat ‘een goede analyse als versmeltende spirituele seks is; de diepste vorm van intimiteit’. En Freud zag Maria, ondanks haar mogelijk problematische relatie met Jung, als de meest capabele analyticus van Zürich.’
Schatplichtig
Voor wie van de incestueuze beginjaren van de psychoanalyse houdt waarin iedereen elkaar analyseerde, valt er veel te genieten in deze biografie. Smaken verschillen, maar hoogtepunt is wat mij betreft het relaas over de fobische Amerikaanse Edith Rockefeller McCormick, destijds de rijkste vrouw ter wereld. Zij wordt uiteindelijk overgehaald om per schip de oversteek naar Zwitserland te maken om daar in analyse te gaan. Daartoe woont ze jaren in het duurste hotel van Zürich en heeft een eigen chauffeur die haar naar de analyse brengt.
Je kunt verdedigen dat tegenwoordig de meer mysterieuze, occulte en spirituele Jung de tand des tijd meer heeft doorstaan dan Freud, die door menigeen de Weense charlatan wordt genoemd. Grote kans dat je daar na lezing van deze biografie wat anders over denkt. Deze biografie openbaart niet alleen dat Jung in zijn werk veel te karig is geweest met verwijzingen naar hoe schatplichtig hij is geweest aan Moltzer. In tegenstelling tot Freud was Jung een narcistische womanizer. Zoals hij met sommige patiënten ‘omging’, daar zou hij nu tuchtrechtelijk levenslang voor worden geschorst.
Jung was vermoedelijk nooit uitgegroeid tot een van de invloedrijkste analytici als hij niet was getrouwd met de schatrijke Emma. Hij had het ‘geluk’ dat zij na diverse buitenechtelijke affaires uit schaamte niet van hem durfde te scheiden. Veelzeggend is dat Jung ooit aan Freud schreef ‘dat een huwelijk pas een goed huwelijk is als er ruimte is voor ontrouw’.
Ook nooit een recensie afronden met ik, maar van deze onderhoudende en verzorgd geschreven biografie ben ik heel wat wijzer geworden. Aanrader!
Maria Moltzer. De beginjaren van de analytische psychologie
Maya Schepers
Querido
ISBN paperback 9789021485690
ISBN e-book 9789021485713
Verschenen in oktober 2025
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 23,99)Bestel als e-book bij bol.com (€ 11,99)
