Gerdi Verbeet, voorzitter van het 4/5 mei comité, roept in DWDD Nederland op een nieuw monument te omarmen. Levenslicht van Daan Roosegaarde. Omdat we er allemaal verantwoordelijk voor zijn dat er nooit meer mensen onder onze ogen worden weggevoerd. Zoals dat vijfenzeventig jaar geleden gebeurde met Joden, Roma en Sinti.
Op hetzelfde moment lees ik de laatste bladzijden van Louis van Gasteren, seismograaf van onze tijd door Jan Willem Regenhardt. Het is de biografie van een omstreden filmer met een moord op zijn geweten. Dat wordt meteen benoemd in het begin van deze biografie. Een moord die Van Gasteren tekende, vervormde en tegelijk hardhandig leerde hoe de mensheid ‘tikt’.
Van Gasteren probeert meerdere keren de moord als verzetsdaad te verantwoorden. Hij voorkwam, zo is zijn argumentatie, dat de Joodse onderduiker Walter Oettinger met zijn roekeloze gedrag verzetsmensen en andere onderduikers in gevaar bracht. Uit deze biografie blijkt dat het vooral een wanhoopsdaad is geweest.
De op dat moment negentienjarige Louis zou de man één nacht onderdak bieden, maar toen bleek dat niemand de lastige onderduiker wilde hebben, zodat hij met Oettinger zat opgescheept. Boven zijn kamer woonde de zus van zijn vriendin, van wie Louis wist dat ze met de NSB sympathiseerde. Terwijl zijn zus Josephine van Gasteren op de deur stond te bonzen, sloeg Louis Oettinger bewusteloos en verdronk hem in de badkuip. De hele tragedie wordt door Regenhardt uitvoerig en overtuigend beschreven. Van zijn gevangenschap in 1943 tot de gratie in 1946 en ver daarna. Tot in 2006, Van Gasteren is dan 83, zijn er rechtszaken gevoerd over de moordzaak.
Louis van Gasteren (1922-2016) is de zoon van acteur Louis Augustaaf van Gasteren (1887-1962) en zangeres Elise Menagé Challa (1888-1962) en de broer van actrice Josephine van Gasteren (1917-1989).
Zijn vader is een van de bekendste toneelspelers van Nederland, die zich inzette om amateurtoneel en ‘cultuur onder de massa te brengen’. Kunst voor het Volk en door het Volk, is zijn credo.
Gezin
Moeder Lies was de bepalende factor in het gezin Van Gasteren. Haar strijdbaarheid en haar nietsontziende inzet tegen wat in haar ogen onrechtvaardig was, zijn legendarisch. Vooral in de gelederen van families die door het communisme zijn gevormd. Die strijdbaarheid vervreemdde haar van haar kinderen . Moeder Lies was een echte rebel, tot op hoge leeftijd maakte ze zich schuldig aan ‘proletarisch winkelen’. Ver na de oorlog zong ze nog de Internationale tijdens de Nationale Dodenherdenking, uit woede over de veronachtzaming van de rol van de communisten in het verzet.
Op zesjarige leeftijd wordt Louis jr. ’s avonds laat de stad ingestuurd met een politiek vluchteling en deserteur uit Frankrijk, die bij zijn ouders ondergedoken zit. Dan is die er even uit. Er komen illustere figuren uit die tijd over de vloer. Mensen als anarchist en schilder Chris Lebeau en Theo Banners, alias Okito, de wereldberoemde illusionist.
Het illustere blad Links Richten van Jef Last en Geert van Oorschot krijgt als redactieadres huize Van Gasteren. Alles moet wijken voor de goede zaak. Ook de gevoelens van twee opgroeiende kinderen, die al hun kinderlijke egocentrisme moeten inslikken.
Biograaf Jan Willem Regenhardt beschrijft dat gegeven mooi aan de hand van een krantenartikel uit die tijd.
“Twaalf cent, Links Richten, Links Richten twaalf cent! Loukie schreeuwde zich de longen uit het lijf, sjouwend met een zware tas met tijdschriften. Het gezang van zijn moeder en haar succes in de zaal vervulden hem weliswaar met trots, maar tegelijkertijd vroeg hij zich af wat hij daar in die bedomptheid deed. Grote mensen die fel en grimmig als een man opstonden en de vuist balden, de misselijkmakende geur van zweet en grove tabak, de benauwdheid van de opeengepakte massa.”
Van Gasterens jeugd in dat geëngageerde en strijdbare milieu, waarin hem werd bijgebracht dat je altijd moest kiezen aan welke kant je stond, in combinatie met de tragische gebeurtenis tijdens de Tweede wereldoorlog, maakte dat hij het gevoel kreeg en altijd zou houden dat alleen hij kon bepalen welke kant zijn leven op moest gaan. Te vertrouwen was niemand en als je iets voor elkaar wilde krijgen, moest je er op af stappen en zorgen dat het lukte.
Polygoon
Na zijn vrijlating wil hij bij de film. In april 1947 treedt Louis in dienst bij Polygoon. Eerdere, bij Europese filmmaatschappijen en bij het Nederlandse Multifilm gedane pogingen om ‘bij de film’ te komen leden schipbreuk. Bij Multifilm was dat volgens Van Gasteren vanwege de communistische sympathieën van zijn moeder.
Hij ziet tijdens zijn leerperiode hoe fake news gemaakt wordt. “Journaals over de conflicten in Indonesië werden soms gemanipuleerd. Oude beelden van krijgshandelingen tijdens politionele acties werden naar believen gemonteerd in actuele nieuwsberichten. Er werd een negatief beeld van de opstandelingen geschapen. Men maakte de onderwerpen,’’ aldus van Gasteren. Een doodzonde, vond hij.
Bij Polygoon verafschuwen de meeste collega’s zijn uitbundige levensstijl en na anderhalf jaar steekt Van Gasteren daarom over naar Engeland. Hij vindt onderdak bij de Braziliaanse filmer Alberto Cavalcanti.
Via hem leert hij mensen als Michael Redgrave en Helen van Dongen, de ex van Joris Ivens kennen. Zij is filmmaakster in de Verenigde Staten. Louis’ ouders proberen om hem bij Henry Koster, een via Nederland gevluchte Duits- Joodse filmregisseur, te laten werken maar hij moet niks van ‘de Hollywoodfilm’ hebben. Londen heeft het, de techniek loopt er ver voor op Nederland. Toch voelt hij zich er niet helemaal op zijn gemak. Cavalcanti is openlijk homo en Van Gasteren heeft daar moeite mee. Hij blijft vriendelijk, schrijft hij zijn ouders, maar moet zich bedwingen niet van zich af te slaan.
Terug in Nederland probeert hij zijn script ‘Prinseneiland’ verfilmd te krijgen. Bankier Gijs van Hall neemt hem mee als hij staat te liften en luistert geïnteresseerd naar de plannen van de jonge filmer. Van Gasteren heeft zijn eerste geldschieter gevonden.
Geld zal in zijn verdere carrière nooit een onoverkomelijk probleem zijn. Van Gasteren is een goed zakenman, weet hoe hij geld kan maken. Begin jaren 50 haalt hij een grote commerciële opdracht van cacaofabriek Van Houten binnen. Hij gaat naar Afrika. Niet vliegen maar met de auto, van Amsterdam door de Sahara naar Accra en weer terug. Een spektakel waarvan hij het publiek van begin tot eind laat meegenieten.
Fellini
Internationaal moet je opereren, groot denken, weet Louis. Wanneer hij de film Un jardin public ziet, met mimespeler Marcel Marceau, die een standbeeld speelt dat tot leven komt, ontstaat het idee iets te doen met het verhaal over de clown Miraló dat zijn vriend Jan Hoksbergen net heeft gepubliceerd.
Marcel Marceau wil meewerken, als clown, en Van Gasteren weet daarna zelfs de Italiaanse regisseur Federico Fellini voor zijn project te interesseren. Geld is beschikbaar, de decors en kostuums worden ontworpen. Totdat blijkt dat Marceau zijn belofte niet kan nakomen, omdat hij aan een Amerikaans contract vastzit. Fellini moet ook door met andere projecten en het kaartenhuis stort in.
Gaandeweg ontwikkelt Van Gasteren junior zich tot een alleskunner. Wanneer er geen vereniging is die zijn belangen kan dienen, richt hij die zelf wel op. Hij werkt ook als beeldend kunstenaar, schrijver en is oprichter van Artec, de stichting art en technology, die nog steeds bestaat.
Alles voor de volgende film, is het devies. Hij maakt films die vooruitlopen op maatschappelijke ontwikkelingen. Omdat mijn fiets daar stond, waarin hij beelden van politiegeweld verwerkt. Het leidt tot het aftreden van burgemeester Van Hall, die hem jaren eerder had geholpen. Begrijp je nu waarom ik huil, waarin hij ‘lsd professor’ Bastiaans laat zien, die werkt met getraumatiseerde oorlogsslachtoffers.
Regenhardt, die eerder biografieën schreef van Eduard Veterman en van Mischa Hillesum, de broer van Etty, heeft een dik maar buitengewoon goed opgebouwde geschiedenis van een fascinerend man, zijn familie en zijn tijd geschreven. Een man uit een gezin dat, toen het erop aan kwam, verantwoordelijkheid nam.
Louis van Gasteren. Seismograaf van onze tijd
Jan Willem Regenhardt
Uitgeverij Boom
ISBN 9789024427130
Verschenen in oktober 2019
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 49,90)Koop bij Athenaeum Boekhandel Bestel als paperback bij Athenaeum Boekhandel (€ 49,90)
Beste, mevrouw van Poeteren ,
Met verbazing las ik vandaag uw artikel over Louis van Gasteren en de moord op Walter van Oettingen.
De zin waarmee u afsluit “Een man uit een gezin dat toen het erop aankwam , verantwoordelijkheid nam” vind ik echt heel veel gezocht.
Ik begreep dat het een disfunctioneel gezin was waar hij uit kwam.
Terecht heeft hij geen erkenning als verzetsheld gekregen. Ik was er natuurlijk niet bij maar ik denk dat
deze moord een domme en impulsieve (mis)daad was.
Zonder overleg met het verzet en op gruwelijke wijze gedaan ,dat is duidelijk.
Dat hij later zo voor zichzelf opkwam is alleen te begrijpen vanuit een afweer mechanisme om te moeten leven met een vreselijke schuld.
Om terug te komen op uw laatste zin…Welke verantwoordelijk nam zijn moeder dan voor hem toen ze hem als zesjarig jongetje erop uitstuurde met een Franse vluchteling?
En hoe verantwoordelijk is een moeder die zelfmoord pleegd?
Er wordt gesproken over een verzetsdaad of een roofmoord maar een verstandig en wijs mens moet toch snappen dat het hier om een ernstig misdrijf gaat waarbij de moordenaar voor zo ver ik weet geen spijt heeft betuigd wat helemaal laat zien dat het een nutteloze en droevige actie was die helemaal niets goeds heeft opgeleverd.
Met vriendelijke groeten,
Wytske Benschop