Lief en leed met Multatuli – het leven van Mimi Hamminck Schepel

Met Verheven Ongemanierd – Mimi en Multatuli levert Gaia van Bruggen een bewonderenswaardige aanvulling op de immense Multatuli-literatuur die al voorhanden is. We mogen ons trouwens wel eens afvragen wat er momenteel meer gelezen wordt: de literatuur van Multatuli of die over hem? Maar goed, elk boek over de briljante negentiende-eeuwse ‘zelfdenker’ is een aanleiding om het werk van de meester zelf weer eens ter hand te nemen.

Hoofdpersoon van het boek is Mimi Hamminck Schepel (1839-1930), een welopgevoed Haags meisje, dat op 22-jarige leeftijd aan Multatuli een brief schrijft die haar leven voorgoed zal veranderen. Thuis wordt de Max Havelaar gelezen, maar als vader Hamminck Schepel erachter komt wat voor een ‘verliederlijkt’ persoon die Multatuli in zijn privéleven eigenlijk is, wordt verdere lectuur uit zijn huis geweerd. Desondanks krijgt Mimi de Minnebrieven in handen en het idealisme, en vooral het vermeend feminisme van de schrijver, zet haar in vuur en vlam. Groot is de schok van haar ouders als ze erachter komen dat hun dochter in het geheim correspondeert met Multatuli en hem zelfs op straat, zij het gesluierd, heeft gekust.

‘De vrouw van Multatuli’

Ze wordt veiligheidshalve als gouvernante naar de Jura gestuurd, maar dat helpt natuurlijk niet: als ze weet dat Multatuli in Parijs is, reist ze onmiddellijk naar hem toe, hoezeer ze het in de Jura ook naar haar zin heeft. Die nacht in oktober 1864 hebben ze – na een ‘voorspel’ van bijna drie jaar – voor het eerst ‘lichaamsgemeenschap’, zoals ze later aan haar vriendin Marie Anderson verklaart. Anders dan wel eens wordt beweerd kunnen we uit Verheven Ongemanierd afleiden dat de familie haar desondanks nooit heeft verstoten. Impliciet moeten haar verwanten Mimi’s keuze uiteindelijk hebben gerespecteerd.

Vanaf 1864 zijn hun levens onlosmakelijk met elkaar verbonden. Tine, Multatuli’s officiële, door hem aanbeden, maar volstrekt verwaarloosde echtgenote, probeert ergens op de achtergrond in verre oorden in leven te blijven. Gaia van Bruggen beschrijft uiteraard ook de ongemakkelijke periode dat ze in Den Haag ook nog een tijdje in een ‘ménage à trois’ leven. Na Tine’s dood trouwen Mimi en Multatuli op 1 april 1875 formeel, omdat de moraal dat nu eenmaal van hen verlangt. Voor henzelf zijn ze al jaren door liefde verbonden, en dat is wat telt. Terecht noemt Van Bruggen het hoofdstuk gewijd aan de ‘lichaamsgemeenschap’: De vrouw van Multatuli. Als Multatuli in 1887 sterft, zijn haar gedachten 25 jaar lang als de ‘Huishoudster zyner ziel’ op hem gericht geweest.

Nieuw licht

Vanzelfsprekend ligt de nadruk in Verheven Ongemanierd op de tweede helft van Multatuli’s leven. Mimi leert haar held immers pas kennen na de Indische periode en de publicatie van Max Havelaar. Vergeleken met de Multatuli-biografie van Dik van der Meulen uit 2002 vinden we in Verheven Ongemanierd niet veel nieuwe informatie, maar door het gekozen perspectief wordt er toch nieuw licht geworpen op zijn leven. In Van der Meulen wordt Mimi bijna uitsluitend als bron van informatie opgevoerd, in Verheven Ongemanierd krijgt ze min of meer haar eigen leven.

Min of meer: met name door haar toedoen is er ongelofelijk veel documentatie over Multatuli bewaard gebleven. De ironie wil dat ze over haar eigen leven – voor zover dat niet met hem te maken had – weinig heeft bewaard. Over de periode in de Jura weet Gaia van Bruggen weinig meer te melden dan dat het haar beviel. Er is een periode dat Mimi alleen in Wenen verblijft. Ook daarover lezen we weinig, ongetwijfeld omdat er nauwelijks iets van is overgeleverd. Het gevolg is dat een biografie van Mimi per definitie een beschrijving is van haar leven met haar man. Op enig moment gaat Mimi tijdens haar leven met Multatuli zelf ook aan het schrijven, zonder al te veel morele steun van haar man. Van Bruggen besteedt aan haar teksten de nodige aandacht, maar ze gaat er minder diep op in dan je zou mogen verwachten.

Dat Mimi beschikte over een krachtige eigen wil, blijkt alleen al uit het feit dat ze besluit om haar leven door te brengen aan de zijde van Multatuli, hoe ondergeschikt ze zichzelf daarbij ook maakt. Die wil blijkt ook als ze besluit een kind te adopteren op het moment dat Multatuli een paar weken van huis is. Hij reageert er positief op: Wouter is het geluk van zijn laatste levensjaren.

Nalatenschap

Na de dood van Multatuli wordt Mimi niet door iedereen gezien als de weduwe en de erfgename van Multatuli. Daarvoor zijn er teveel gefnuikte relaties en rancuneuze vrienden en vijanden, nog afgezien van de twee kinderen uit het eerste huwelijk, die Mimi haten als de pest. Het dringt niet tot hen door dat Mimi net als hun moeder veel heeft afgezien met de beroepsquerulant die hun vader nu eenmaal was. Hoe gelukkig ze ook was met Multatuli, ook zij heeft ‘veel geleden’.

Als er één ding duidelijk wordt uit Verheven Ongemanierd dan is het dat Mimi in geen enkel opzicht lijkt op de klassieke kunstenaarsweduwe. Waar Constanze Mozart, om het bekendste voorbeeld te noemen, alles gedaan heeft om in haar ogen onwelgevallige informatie te verdonkeremanen, daar heeft Mimi na Multatuli’s dood alles gedaan wat in haar vermogen lag om diens nalatenschap voor het nageslacht veilig te stellen. Dat ze daarbij keuzes gemaakt heeft die de huidige tekstwetenschap af zou wijzen, doet niet ter zake. Ze heeft zichzelf in geen enkel opzicht gespaard. Gaia van Bruggen laat zien dat ze haar dienstbaarheid aan Multatuli na zijn dood, na een korte periode van rouw en vele praktische problemen, gewoon heeft voortgezet.

Grenzeloos egoïsme

Ondanks zichzelf was Multatuli in de eerste plaats een fenomenale schrijver. Zelf zei hij dat te verafschuwen: hij wilde vooral dat zijn politieke en maatschappelijke ideeën serieus genomen werden. Ook uit dit boek wordt weer duidelijk dat hij vooral goed wist hoe het niet moest: hij is tegen ‘Vrije Arbeid’, voorgestaan door de liberalen, tegen het door de conservatieven gepropageerde ‘Cultuurstelsel’, tegen de socialisten – hoewel die hem zagen als een wegbereider, tegen de democratie. Men hoefde hem alleen maar Keizer van Nederlands Indië te maken, en dan zou alles goedkomen. Hoe? Hij had werkelijk geen idee. Laten we er ons maar geen voorstelling van maken, hoe dat zou zijn afgelopen. Ja, hij was voor de ontwikkeling van de vrouw, maar vooral omdat de man daarmee zijn voordeel kon doen: ‘Maak uw vrouw tot een spaarbank uwer ideeën, tot een levensverzekering uwer gemoed.’

Een van de zeer grote verdiensten van het boek is dat Gaia van Bruggen het aan de lezer overlaat om verontwaardigd te raken bij het grenzeloze egoïsme van Multatuli. Slechts eenmaal meldt de schrijfster dat Multatuli er met zijn gedrag in onze tijd niet mee was weggekomen. Ze heeft haar goed geschreven en mooi geïllustreerde boek een treffend motto meegegeven: ‘Alle kleur is naar ’t licht dat er op valt, en wie zich niet weet te verplaatsen in den tyd der gebeurtenissen ziet ze anders gekleurd dan ze inderdaad waren.’

Verheven Ongemanierd – Mimi en Multatuli
Gaia van Bruggen
Uitgeverij Boom
ISBN hardcover 9789024447725
Verschenen in april 2023

Bestelinformatie