“Als dit werkelijk een eerste werk is, lijkt het mij belachelijk en onrechtvaardig om van een belofte te spreken. Het is een volledig welslagen.” Dat schreef journalist en dichter Jan Greshoff over Rolien en Ralien, de debuutroman van Josepha Mendels.
Het zal maar over je werk gezegd worden. Werk dat er bijna niet meer was geweest. Het manuscript zat in de tas die de ‘passeur’, die haar via Frankrijk en de Pyreneeën naar de veiligheid van Londen moest loodsen, achterover had gedrukt.
Ze schreef het boek in de winter en het voorjaar van 1941 in Parijs, in afwachting van wat er komen ging. Gelukkig was ze zo verstandig ergens in Parijs het enige andere exemplaar van het manuscript in bewaring te geven. Pas in 1947 kon het boek daadwerkelijk worden uitgegeven.
Een vrijgevochten vrouw was Josepha Mendels. Eerst uit noodzaak, na de oorlog uit gewoonte. Om te beginnen moest ze zich los worstelen uit de greep van haar orthodox joodse vader. Daarbij liep ze in de grijpgrage handen van de directeur van de openbare leeszaal in Groningen, Joseph Cohen, de broer van David die later de voorzitter van de Joodse Raad zou worden. Hoe en wat er precies is gebeurd, blijft onduidelijk, maar het is wel een gegeven dat ze verstrikt raakt in de tegenstelling tussen haar orthodox joodse vader aan de ene kant en de losbandige wereld van de literatuur en een verboden relatie met Cohen aan de andere. Via haar oom Maurits leert ze de schrijver Carry van Bruggen kennen. Die kennis zal ook invloed gehad hebben.
Josepha haalde ‘braaf’ haar onderwijsakte en gaat aan de slag als kinderjuf bij een joodse familie in Overveen. Weg van de voortdurende spanningen in het gezin Mendels en de benauwde sfeer van Groningen, komt ze bij de familie Rozelaar terecht. Daar krijgt ze een verhouding met de heer des huizes. Josepha wordt verliefd op Maurits Rozelaar omdat hij zo lekker naar Chanel no5, dan net op de markt, ruikt.
Het zal een constante factor in het leven van Mendels zijn, relaties met mannen die maar gedeeltelijk beschikbaar zijn, want getrouwd. Maar die mannen helpen haar vaak wel als ze in benarde situaties terecht komt, al dan niet financieel. Op die manier kan ze haar ‘onafhankelijke‘ leven in stand houden.
Josepha schreef voor de oorlog stukjes in Frankrijk die geen Nederlandse krant wilde hebben. Commentaar van de Groene Amsterdammer in die tijd: “Dat is geen journalistiek, dat is schrijven. Dat kan niet in kranten. U weet niet wat kranten nodig hebben.”
Dus zorgde Josepha er voor dat ze wel wist wat voor stukjes de kranten wilden hebben. Wanneer in 1937 De Wereldtentoonstelling in Parijs neerstrijkt, combineert ze twee banen. Die van gids en die van verslaggever. Ze leidt toeristen rond en maakt er daarna een verslag van voor de krant. Van politieke ontwikkelingen houdt iedereen zich het liefst afzijdig. Dus draait in de Duitse tent Triumph des Willens van Leni Riefenstahl terwijl verderop de Guernica van Picasso is te bezichtigen in het Spaanse paviljoen.
Radi de Gorter, de man die ze in Londen na een heftige en moeizame vlucht leert kennen, is de belangrijkste van die mannen. Beiden worden met argwaan bekeken door de Nederlandse gemeenschap in Engeland. Een joodse vrouw als Engelandvaarder, dat kan eigenlijk niet. Bovendien heeft ze in Spanje de ‘passeur’ die haar in de steek liet, aangegeven bij de politie. Hoe betrouwbaar kan ze zijn?
Na de oorlog blijkt dat Josepha geen familie meer heeft. Iedereen is uitgemoord. Ze is losgeslagen van het anker waar ze zich eerder van heeft vrijgevochten. En dat maakt de vrijheid bitterzoet en soms niet te dragen pijnlijk.
“ Weet Raderdier, schreef ze aan Radi, “besef het, hoe eenzaam ik ben. Ik heb niets en niemand meer in dit leven behalve jou en Berthe, maar beiden sporadisch. De dagen zijn lang en mijn handen zijn leeg.”
Berthe Edersheim, kunstschilder en leerlinge van Charley Toorop, kent Josepha al vanaf de tijd dat beiden in Den Haag in het Zwaluwnest actief waren. Josepha mocht voor de Haagsche Joodse gemeente een bezigheidsclub voor meisjes leiden. Voor de bezigheden Engels en Tekenen was Berthe, telg uit een bankiersfamilie, aangetrokken.
Radi geeft Josepha als ze 45 is uiteindelijk een zoon, Eric. Vriendin Berthe gaat vanaf 1958, nadat haar huwelijk met Harmen Meurs op de klippen is gelopen, met Josepha samenwonen in Parijs. Dat laatste is voor geen van beiden gemakkelijk. Josepha is niet gewend haar dagelijkse leven met een ander te delen, haar zoon is of in een pleeggezin of op kostschool. Berthe, die wel kan schipperen en zorgen, moet zich de buien en uitvallen van Mendels laten welgevallen.
In de jaren 50 trekt de hele culturele voorhoede van Nederland op een of ander moment naar Parijs. Van het Reve, Simon Vinkenoog, die een kortstondige affaire met Mendels beleeft en haar , samen met fotograaf Ed van der Elsken, helpt verhuizen. Ook Remco Campert, Rudy Kousbroek, Hugo Claus en Corneille leven in Parijs en ontmoetten Josepha daar. Ze komt op die manier ook weer terecht in het Nederlandse literaire wereldje. Ze schrijft andere boeken en wint prijzen.
Tot 1973 schrijft Josepha Mendels journalistieke stukken. Ze publiceerde in De Dameskroniek, NRC, Elseviers Weekblad, Het Parool, Elegance, Vrij Nederland en De Gids. En dan besluit ze, de 70 gepasseerd, actrice te worden. Ze is een natuurtalent en komt daadwerkelijk op het toneel terecht. In Parijs, in een avant garde stuk van Piere Salla. Gewoon, omdat ze het wil.
Zaterdag 8 september 1995 overlijdt Josepha Mendels nadat ze de dag daarvoor is gestopt met eten. Twee jaar daarvoor is haar liefste vriendin Berthe gestorven en op Kerstavond 1994 overlijdt Radi de Gorter.
De biografie Josepha Mendels, Het eigenzinnige leven van een niet-nette dame is de eerste van Sylvia Heimans. Ze promoveerde eind 2014 op het leven van Josepha Mendels. Ze is er in geslaagd om van haar promotieonderzoek een goed leesbaar portret te schrijven van een vrouw die vocht voor wat ze waard was.
Josepha Mendels. Het eigenzinnige leven van een niet-nette dame
Sylvia Heimans
Uitgeverij Cossee
ISBN 9789059366572
Verschenen in maart 2016
Bestelinformatie
Bestel hier als paperback bij Athenaeum Boekhandel (€ 22,95)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 9,99)
Bestel hier als paperback bij bol.com (€ 22,50)
Bestel hier als E-Book bij bol.com (‹ 13,99)
