Het moet in een van de eerste jaren van deze eeuw zijn geweest dat Johannes van Dam te gast was bij het radioprogramma waar ik voor werkte. Of het een leuk idee was om hem iets te laten proeven? Er werd naar mij gekeken, want mijn appeltaarten stonden als niet onverdienstelijk bekend. Het klamme zweet brak me uit, die man was immers nooit positief. Maar ik liet me niet kennen en het eindoordeel van Van Dam was relatief genadig. Mijn baksel smaakte de culinair recensent niet onaardig, maar hij liet niet na te melden dat ik voortaan beter de appelsoort Braeburn kon gebruiken en de bodem was volgens hem te vochtig.
Verdorie veel te nat
In Johannes van Dam. De Biografie van romancier én culinair recensent Jeroen Thijssen lees ik dat dit voorval de druppel had kunnen zijn, ware ik bevriend geweest met Van Dam. Hij beschrijft hoe een zelfgebakken appeltaart een jarenlange vriendschap verpest, juist vanwege de vochtige bodem. Postergigant Engel Verkerke bezoekt zijn vriend in het ziekenhuis, waar zijn nieren worden doorgespoeld. Verkerke krijgt van een bloedchagrijnige Van Dam te horen dat ‘de bodem verdorie veel te nat is’, en kwakt de taart terug op het schoteltje. Hij heeft zich in al die jaren veel plagerijen, beledigingen en merkwaardig ‘Johannes-gedrag’ laten welgevallen maar nu is hij het zat. De twee hebben elkaar nooit meer gesproken. Verkerke is zelfs niet op de begrafenis van Van Dam geweest.
Slippartij
Het is een exemplarische anekdote voor moeizame sociale omgangsvormen van Van Dam, zelfs met zijn eigen vrienden. Het boek van Thijssen is feitelijk een zoektocht naar een verklaring voor Van Dams eigenzinnige gedrag waarmee hij zoveel mensen tegen zich in het harnas jaagt. Misschien ligt de kiem bij het tragische auto-ongeluk waarbij zijn vader om het leven komt. Het gezin Van Dam heeft een goedlopend bedrijf in luierbroekjes in Amsterdam. Als daar door concurrentie de klad in begint te komen, verhuist het gezin naar Oude Pekela, waar goedkoper geproduceerd kan worden. Tot grote tegenzin van de 15-jarige Johannes, die graag in de grote stad wil blijven maar nog te jong is om op kamers te gaan.
Na een slippartij in januari 1963 belandt de auto van de Van Dams ondersteboven in het Pekelderdiep. Het verhaal van Johannes is dat hij zijn jongere zusje Ferina weet te redden maar dat omstanders geen hand uitsteken om zijn vader te bevrijden. Hij stelt dat zijn vader, die 145 kilo weegt, is klem komen te zitten en dat de Groningers het laten gebeuren. Deze versie wordt door verschillende ooggetuigen bestreden, maar Van Dam zal altijd aan zijn eigen waarheid blijven vasthouden, al verandert hij nog wel eens de details van zijn verhaal. ‘De waarheid volgens Van Dam’ vormt een rode draad in zijn leven. Naar eigen zeggen lijdt hij aan een ‘waarheidsmanie’ en kan hij er niet mee omgaan als anderen leugentjes vertellen. Voor zijn eigen verhalen lijkt de lat soms minder hoog te liggen.
Financiële chaos
Het ongeluk levert een levenslang trauma op, mede omdat er in de familie moeizaam over de tragedie en het verdriet kan worden gesproken. De gebroken familie keert direct terug naar Amsterdam, waar Johannes zijn draai probeert te vinden. Zonder zijn vader van wie hij zo veel hield. Hij woont een tijdje in een commune, verblijft een periode in Frankrijk en heeft baantjes bij verschillende Amsterdamse boekhandels. Uiteindelijk wordt hij de eigenaar van de Kookboekenwinkel, al had hij zich nog zo voorgenomen nooit in de handel te gaan. Dat voornemen was terecht, want met zijn slordige inslag wordt de financiële kant van de zaak al snel een chaos. Johannes lijkt de winkel vooral te gebruiken om zijn eigen immens kookboekenverzameling aan te vullen.
Proefwerk
Van Dam kan de winkel aan een collega overdoen en zet zijn eerste schreden op het journalistieke pad. Via Intermagazine en Elsevier komt hij bij Het Parool terecht, waar hij Simon Carmiggelt opvolgt, die met pensioen gaat. Op de plek van de fameuze Kronkel komt de dagelijkse column Dam te staan. Ineens heeft hij een vast inkomen en een prachtige plek in de krant. Er is één probleem: Van Dam is niet zo’n goede columnist, en hij zelf is de enige die dat niet in de gaten heeft. Zijn jaarcontract als columnist wordt niet verlengd, maar dat blijkt uiteindelijk een zegen, want daardoor ontstaat het idee voor de rubriek Proefwerk. Het betekent de doorbraak van Johannes van Dam. Vanaf het begin windt hij er geen doekjes om en is hij een gevreesd culinair recensent. Hij is binnen korte tijd onontkoombaar en onaantastbaar, in vele Amsterdamse keukens hangt zijn foto. Ook als recensent beroept Van Dam zich op de waarheid. Hij heeft een methode die volgens hem bijna wetenschappelijk is, gebaseerd op zijn omvangrijke bibliotheek en zijn eigen kennis. En die voor anderen uiteraard niet te doorgronden en daardoor ook lastig te bestrijden is.
Thijssen staat relatief kort stil bij de Paroolrecensies, het gedeelte waar je je als lezer toch op verheugt. De auteur legt de focus vooral op de psychologie, in bijvoorbeeld een hoofdstuk met als titel ‘Asperger of gewoon bot’. Van Dam beweert bij hoog en laag dat hij Asperger heeft, maar dat is nooit met zekerheid vastgesteld. Wel zijn de vele depressies evident. De pijnlijkste brouille vindt aan het eind van zijn leven plaats. Van Dam beschuldigt de jongen die zijn huishouden doet en vaak met hem uit eten gaat van diefstal.
De nalatenschap van Van Dam is niet bescheiden. Aan het eind van zijn leven verschijnt De Dikke Van Dam, een levenswerk dat een bestseller wordt. Samen met twee culinaire vrienden is hij ook verantwoordelijk voor De Gastronomische Bibliotheek. Op persoonlijk vlak blijft er minder over. Thijssen schetst een tragisch en bijna ontluisterend beeld van een man die door oud-Parool-hoofdredacteur Sytze van der Zee, een van de weinigen die goed contact met Van Dam bleef houden, ‘eigenlijk heel lief’ werd genoemd. Vooral dat eigenlijk drukt het volgens Thijssen misschien nog het best uit.
Johannes van Dam. De biografie
Jeroen Thijssen
Uitgeverij Nieuw Amsterdam
ISBN 9789046824504
Verschenen in november 2018
