Andreas Burnier noemde Johan Andreas dèr Mouw haar favoriete dichter, deze rare snuiter afkomstig uit het oosten van ons land. Ook mannen als Menno ter Braak, Gerrit Komrij en Ferdinand Bordewijk waren onder de indruk van het werk van deze onderwijzer, filosoof, dichter en mysticus.
Ik leerde zijn naam kennen doordat een vriendin me vertelde dat haar oma, een zeer gestudeerde dame die aan astronomie deed, zijn geliefde zou zijn geweest. Dat was dertig jaar geleden en nooit had ik de aandrang om me eens te verdiepen in zijn geschiedenis. Maar toen Alleen in wervelende wereld. Het leven van Johan Andreas dèr Mouw verscheen wilde ik dat boek persé lezen. Al was het alleen maar om erachter te komen of het verhaal van die oma klopte.
Doetinchem
Het publieke leven van dèr Mouw wordt gedomineerd door schandalen die ook nu nog de reden lijken voor zijn roem. Een collega-redacteur vertelde me dat ze uit Doetinchem komt en op de school zat waar Dèr Mouw heeft lesgegeven. Het leraarschap aan die school kostte Dèr Mouw bijna het leven. Aanleiding was een affaire rondom al dan niet ‘gekochte’ examenresultaten waarbij de zoon van de rector een cruciale rol speelde.
Een rel die landelijke werd uitgevochten en waarbij Pieter Jelles Troelstra, jawel die, de dichter als advocaat bijstond. In 1904 was dat, dus 114 jaar geleden. Er waren in de jaren zeventig plannen, vertelde de collega-redacteur, om het gymnasium (gefuseerd met mavo, havo en vwo) naar hem te vernoemen. Na meer dan een halve eeuw lag de affaire nog te gevoelig. Geen Johan Andreas dèr Mouw college. De scholengemeenschap heet nu de Rietveldacademie, naar de ontwerper van het schoolgebouw.
Toch zie je aan de foto op de omslag van dit boek meteen dat je met een eigenzinnig man te maken hebt. Iemand die zich weinig aantrekt van de conventies, die juist wil uitdagen. De biografie begint bij zijn jeugd. Hij lijkt een moederskind dat zijn eigen weg zoekt omdat vader altijd met zijn hoofd in de boeken zit. Die zelfs een eigen bibliotheek begint in Deventer terwijl moeder als directrice van een meisjesschool alles op alles zet om de positie van vrouwen, inclusief die van haarzelf, te verbeteren.
Verliefd
Trouwen met de dochter van de huisbaas is een buitengewoon praktische oplossing voor iemand die zich vallend en weer opstaand een weg door het leven baant. Want vallen deed Johan Andreas dèr Mouw veel. De ene keer voor een mens, de andere keer voor een roeping of voor een idee. Daar stortte hij zich dan helemaal in, niet gehinderd door sociale, religieuze of financiële obstakels die hij net als ieder ander tegenkwam.
Hij werd verliefd op de zoon van de rector van de school in Doetinchem, hij viel voor de filosofie, raakte betrokken bij de pas opgerichte Vereniging voor Wijsbegeerte en werd hopeloos verliefd op Victor van Vriesland. Die dichter, criticus en vertaler begon als leerling van Dèr Mouw en eindigde als de verzorger van het nagelaten werk van zijn leermeester. Nadat hij Dèr Mouw eerst had moeten laten vallen vanwege die verliefdheid, hielp hij hem ook weer om op te staan.
Dèr Mouw werd tijdens al die affaires altijd beschermd door zijn vrouw, Hendrika Wijnanda van Enst, met wie hij een pleegdochter Teuntje Vink, later Hetty Hanna dèr Mouw, grootbracht. Niet dat zij veel terugkreeg voor de energie die ze aan het welzijn van haar man besteedde.
Hij schreef een brochure ter verdediging van zijn gedrag in de ‘Doetinchemse affaire’. Een citaat daaruit geeft een aardig beeld van de manier waarop Dèr Mouw in het leven stond:
“Ik wilde een tegengift en een tegenwicht zijn tegenover de karakterloosheid, de laffe menschenvrees, de aanbidding van positie en stand, de vleierige onbetrouwbaarheid van zijn vader. Ik wilde tegenover het oppervlakkige, fatsoenlijke ter kerk gaande sleurchristendom van zijn vader, hem verachting inhameren voor elke wereld- en levensleer, die het op aardsch succes en hemelsche fooi azend egoïsme vermomt tot deugd.”
Niet heel raar dat hij in het Doetinchem van die dagen werd uitgemaakt voor homoseksueel en communist. Maar juist die felle uitgesprokenheid, in combinatie met een niet aflatende zoektocht naar de essentie van het menselijk bestaan, maakte hem aantrekkelijk. Voor schrijvers, dichters, critici. En voor mensen die dat heel graag wilden worden. Juist zijn onaangepastheid maakt dat hij terreinen verkent en met elkaar in verband brengt die anderen niet durven of willen betreden.
Mysticus
Dat hij na het publiceren van twee filosofische bundels zijn heil zoekt in de mystiek en daarover prachtige gedichten schrijft, past helemaal in het tijdsgewricht van zijn leven (1863-1919) .
Iets meer achtergrond bij de mysticus dèr Mouw is het enige dat ik mis in deze mooie biografie van Lucien Custers. Juist in de laatste jaren van zijn leven viert de Theosofie, ook wel wijsheidsreligie of esotherische wijsbegeerte genoemd, hoogtij in Nederland. Nico Kluwer, van de groter Kluwer uitgeverij, geeft in 1923 zijn eerste boek uit over oosterse wijsbegeerte. Hij heeft zijn eigen uitgeverij, die nu Ankh Hermes heet. Die uitgeverij staat in Deventer. De stad waar Johan Andreas dèr Mouw zijn jeugd doorbracht. Of is dat gewoon toeval?
Of de oma van die vriendin een affaire met hem heeft gehad? Ik weet het nog steeds niet. Ze studeerde wel Nederlands in Leiden, samen met Mea Verwey, de dochter van.
Alleen in wervelende wereld.Het leven van Johan Andreas dèr Mouw
Lucien Custers
Vantilt
ISBN 9789460043666
Verschenen in mei 2018
