Hoe staatsgezind was Johan van Oldenbarnevelt?

In het najaar van 1794 geeft de Amsterdamse drukker Jan Gerritsz. Visser een prent uit, getiteld Tempel voor Nederland. Verschillende zinnebeelden moeten de glorie van het vaderland uitbeelden. De Vrijheid, ‘de begunstigende godinne van Nederland’ krijgt er gezelschap van de Godsdienst, want daarin vindt zij haar ‘steun en vastigheid’, zo legt de begeleidende tekst uit. Aan haar voeten hebben zich vier weldoorvoede kinderen gevleid: de Kunsten en Wetenschappen, de Landbouw en Veeteelt, de Visserij en de Koophandel. Drie Batavieren bewaken het kleinood.
Verder tal van kopstukken uit de Vaderlandse geschiedenis. Bovenaan staat Willem de Zwijger, maar dat is dan ook meteen de enige Oranje die in de tempel is bijgezet. Aan de linkerzijde van de Vader des Vaderlands zien we Hugo de Groot, aan de rechterzijde Johan van Oldenbarnevelt. De gebroeders De Witt voeren het gevolg van deze drie-eenheid aan, vergezeld door roemruchte patriotten als Joan Derk van der Capellen tot den Poll (‘Aan het volk van Nederland’) en Paulus Gevers, de toekomstige voorzitter van de Nationale Vergadering.
De prent moet de Bataafse omwenteling die zich overal in den lande aan het voltrekken is, een hart onder de riem steken. Enig opportunisme kan Visser daarbij niet ontzegd worden. Zeven jaar eerder, toen de Pruisen de geplaagde stadhouder Willem V en zijn prinses-gemalin te hulp schoten, liet hij een orangistische prent het licht zien. Toen was het Oranje boven.

De geest van Oldenbarnevelt

Sinds zijn onfortuinlijke einde op het schavot in 1619 is Johan van Oldenbarnevelt uitgegroeid tot een martelaar van de staatsgezinde traditie in onze vaderlandse geschiedenis. Met de even ongelukkige gebroeders De Witt vormt hij het boegbeeld van een libertijnse regentenkliek die de broze republiek wilde beschermen tegen de monarchale aspiraties van de Oranjes. Vooral tijdens crisismomenten – 1618, 1672, 1748 en 1787 – ontpopte de stadhouder zich als een despotische dwingeland die gemene zaak wilde maken met de calvinistische ‘smalle gemeente’, om zo de ‘heren’ uit het pluche te wippen en de macht naar zich toe te trekken.

Arnout van Cruyningen stelt die voorstelling van zaken nog maar eens ter discussie in Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619). Grondlegger van de Nederlandse staat. Als iemand zich sterk had gemaakt voor de aanstelling van prins Maurits, zoon van Willem van Oranje, tot stadhouder in 1585, was het Oldenbarnevelt wel. ‘Oldenbarnevelt was zeker niet anti-Oranje, geen tegenstander van wat hij het “hoogloffelijke huis van Nassau” noemde,’ aldus Van Cruyningen.

Ook in zijn religieuze opvattingen stond Oldenbarnevelt dichter bij de contraremonstranten dan je op grond van zijn controverse met de Dordtse synode in 1618 zou verwachten. Het leerstuk van de predestinatie was een splijtzwam in de jonge republiek. De aanhangers van Gomarus meenden dat de mens geen enkele invloed had op zijn uitverkiezing, terwijl de Arminianen dachten dat die juist wel een eigen verantwoordelijkheid had ten aanzien van zijn zielenheil. Oldenbarnevelt meende dat de zaligmaking louter een kwestie was van Gods genade. Een zuiver contraremonstrants standpunt dus.

Fake news

Wat heeft Oldenbarnevelt dan uiteindelijk zijn kop gekost? Toen Gomaristen en Arminianen elkaar de kerk uitvochten, stond hij met Hugo de Groot pal voor de scheiding van kerk en staat. In 1614 formuleerde De Groot de ‘tolerantieresolutie’, waarin hervormden werden opgeroepen elkaars standpunten ten aanzien van de zaligmaking te respecteren en te vertrouwen op de wijsheid van de christelijke overheid in deze kwesties. Niemand zat te wachten op een kerkelijke scheuring, en die zou wellicht de uitkomst zijn van een nationale synode. Hadden de opstandige gewesten zich juist niet bevrijd van een pausdom dat andersdenkenden verketterde en op de brandstapel bracht?

Vooral Amsterdam lag dwars. Daar voerde Reinier Pauw een contraremonstrantse meerderheid aan die geen boodschap had aan de resolutie van De Groot. Maurits had intussen zijn politieke lot verbonden aan de contraremonstranten. Hij weigerde militair op te treden tegen de ‘slijkgeuzen’, lieden die nog liever door weer en wind naar een rechtzinnige predikant trokken dan te moeten luisteren naar een rekkelijke dominee. Op 23 juli 1617 bezocht Maurits demonstratief de eredienst in de Kloosterkerk in Den Haag, nadat die door de contraremonstranten in bezit was genomen. Daarop bracht Oldenbarnevelt in de Staten van Holland de ‘Scherpe Resolutie’ in. Die riep de stedelijke overheden op eigen troepen in dienst te nemen en niet langer te vertrouwen op de loyaliteit van de stadhouder. De godsdiensttwisten hadden de allure van een heuse burgeroorlog gekregen.

De verwijdering tussen de landsadvocaat en zijn voormalige pupil is haast een Shakespeareaans koningsdrama. Toen Oldenbarnevelt uiteindelijk op het Binnenhof op 29 augustus 1618 werd gearresteerd en een jury van 24 rechters na een proces van negen maanden zijn doodsvonnis uitsprak, weigerde hij een genadeverzoek in te dienen, want daarmee zou hij schuld bekennen. Op 13 mei 1619 strompelde hij met zijn stokje het schavot op dat uitkeek op de Ridderzaal. Hou het kort, zei hij tegen de beul of zijn dienaar Fransen. Maurits was verbijsterd dat niemand van de familie een amnestieverzoek had ingediend. Hij had het zonder meer ingewilligd.

Van Cruyningen staat uitgebreid stil bij deze apotheose. Satirische spotprenten en venijnige pamfletten bezongen het roemloze einde van Oldenbarnevelt. Zijn vader zou een rover zijn geweest, zijn moeder een prostituee. Fake news, toen al, al heette het toen nog gewoon ‘hoon ende lasteringe’.

Het onrecht inspireerde Joost van den Vondel tot Het Stockske van Joan van Oldenbarnevelt, Vader des Vaderlants,

Ghy zult noch, jaeren achter een,
Den uitgangk van dien Helt getuigen,
En hoe Gewelt het Recht dorf buigen,
Tot smaet der onderdruckte steên.

Wat heet. In zijn vierhonderdste sterfjaar houdt Oldenbarnevelt de gemoederen nog steeds bezig. Zijn botten hebben we nog niet gevonden, zijn geest is springlevend.

Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619). Grondlegger van de Nederlandse staat
Arnout van Cruyningen
Uitgeverij Omniboek
ISBN 9789401915502
Verschenen in mei 2019

Bestelinformatie