Hans Gruijters: biografie van een bijrolspeler

Rogier Verkroost schreef een biografie van D66-medeoprichter Hans Gruijters. Zijn motivatie: zorgen dat deze eerste D66-minister ‘niet in de vergetelheid wegzakt’. Onbedoeld maakt hij in zijn boek vooral duidelijk waarom Gruijters in de vergetelheid raakte: door zijn lompheid en directheid schoot hij zichzelf menigmaal in de voet, waardoor hij vooral veel niet werd in zijn politieke carrière. ‘Biografie van een bijrolspeler’ was om meerdere redenen een passender ondertitel geweest van dit boek dan ‘een dwarse democraat’.

‘Ik lees niet met mijn oren’

Als minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) in het kabinet-Den Uyl las Hans Gruijters graag een boek tijdens de lange kabinetsvergaderingen. Wanneer premier Den Uyl hem vroeg op te letten, antwoordde hij: ,,Ik lees niet met mijn oren.’’ Gruijters had de indruk dat zijn collega’s hem wel konden missen. Naar eigen zeggen werd er niet naar hem geluisterd, tenzij het over zijn eigen departement ging. Het weerhoudt zijn biograaf er niet van om pagina’s lang uit te weiden over kwesties waarbij Gruijters inderdaad geen rol speelde, zoals de Molukse treinkaping.

Gruijters had een enorme boekenverzameling en was een belezen intellectueel, een kwalificatie die je niet direct met een kroegbaas – hij exploiteerde jarenlang de Bamboobar in Amsterdam –  zou associëren. Hij maakte (een soms wat pedante) indruk door de wereldliteratuur uit het hoofd te citeren. Gruijters was een scherp debater, in de Tweede Kamer sprak hij uit het blote hoofd. Waar andere bewindspersonen zich tijdens schorsingen het hoofd braken over de beantwoording van lastige Kamervragen, ging Gruijters een potje toepen.

Vingers natellen

‘Een dwarse democraat’, de ondertitel van deze biografie, is een vlag die de lading nauwelijks dekt. Gruijters was weliswaar eigenzinnig en bot (,,Als ik een christendemocraat een hand geef, tel ik altijd mijn vingers even na,’’ is een van zijn bekende oneliners), maar als puntje bij paaltje kwam, voegde hij zich.

Het beste voorbeeld hiervan is de Lockheedaffaire waarmee Prins Bernhard midden jaren zeventig de monarchie in gevaar bracht. Republikein Gruijters stond toen al bekend om zijn afkeer van het koningshuis. Bij het huwelijk van Beatrix en Claus had hij zich bij zijn vorige partij, de VVD, al onmogelijk gemaakt door bij de plechtigheden verstek te laten gaan omdat hij ,,wel wat beters te doen had’’. Na de Lockheedaffaire was Gruijters helemaal klaar met de monarchie. Toch legde hij zich binnen het kabinet-Den Uyl neer bij de keuze om Bernhard niet strafrechtelijk te laten vervolgen.

Dit ondanks Gruijters’ afkeer van klassenjustitie. Die was zo groot dat hij er zelf werk van maakte toen zijn vrouw, na dronken achter het stuur te zijn betrapt, geen brief van justitie kreeg. Wat de ministersvrouw vond van deze actie van haar echtgenoot vermeldt Verkroost niet. Zo gaat het vaker in deze biografie: veel uitweidingen over zaken waarin Gruijters nauwelijks betekenis had, terwijl vragen die helpen de politicus en de persoon Gruijters te doorgronden, niet beantwoord worden.

Ongestelde vragen

Veel van deze ongestelde vragen houden verband met zijn privéleven. Zo suggereert Verkroost dat de postnatale depressie van zijn echtgenote Jenny hem ervan weerhield de leiding van het mede door hem opgerichte D66 op zich te nemen. Interessant, maar er wordt verder niet op ingegaan. De postnatale depressie legde de kiem voor Jenny’s alcoholverslaving en ze belandde in een kliniek. Haast terloops vermeldt Verkroost dat minister Gruijters zoon Theo toen onderbracht bij zijn broer Peter. Was dit een dilemma voor Gruijters? Hoe vormde dit hem? Welke weerslag had het op zijn band met zijn vrouw, zijn broer, zijn kind? De biograaf sprak met broer en zoon maar vroeg hier blijkbaar niet op door.

De methode-Gruijters

Gruijters was de eerste burgemeester van provinciehoofdstad Lelystad. Hij trof in 1980 een slecht bereikbare stad vol leegstand, werkloosheid en criminaliteit. ,,Dompteur van een open inrichting’’ noemde hij zichzelf, een verwijzing naar de vele psychiatrische gevallen in de stad. Hij ging horkerig om met ‘domme raadsleden’ maar had zeker ook zijn verdiensten voor de stad: door zijn connecties in Den Haag haalde hij geld binnen voor Lelystad. Ook haalde hij de bouw van de replica van de Batavia naar Lelystad en maakte er een trekpleister van.

Zijn manier om van overlast gevende zigeuners af te komen was omstreden. ‘De methode-Gruijters’ bestond eruit ze met een zerotolerancebeleid het leven zuur te maken en vervolgens aan te bieden op kosten van de gemeente te emigreren.

Tweede biografie

Als minister maakte Gruijters weinig indruk. Hijzelf was de laatste om dat tegen te spreken. ,,Het mooiste van het ministerschap is dat je het geweest bent,’’ is niet voor niets een van zijn meest geciteerde uitspraken. Zijn verdienste voor D66 is vooral dat hij de partij mede heeft opgericht. Daarna werd zijn betrokkenheid snel minder en vanaf 1980 zelfs verwaarloosbaar, ook omdat hij zichzelf door zijn gedrag en standpunten onmogelijk had gemaakt binnen de partij. Het burgemeesterschap van Lelystad zat hij maar liefst zestien jaar uit. Vooral uit gebrek aan alternatief: de functie van  Commissaris van de Koningin van Flevoland ging aan zijn neus voorbij. Na deze treurige opsomming kun je je afvragen of Gruijters nou de meest voor de hand liggende D66-er was om een biografie over te schrijven.

Toch is er nu al een tweede in de maak. Klaas Tammes, oud burgemeester van Buren en biograaf, heeft naar eigen zeggen al meer dan tachtig interviews gedaan en verwacht zijn biografie, die zich vooral richt op het burgemeesterschap van Gruijters, in 2020 te publiceren. Hopelijk geeft hij antwoord op vragen die in Verkroosts boek onbeantwoord zijn gebleven. En hopelijk beschikt hij wél over een goede eindredacteur zodat de lezer niet, zoals bij Verkroost, struikelt over verhaspelde uitdrukkingen, taal- en typefouten en willekeurig gebruik van tegenwoordige en verleden tijd.

Hans Gruijters. Een dwarse democraat
Rogier Verkroost
Aspekt
ISBN 9789463385206
Verschenen in november 2018

Bestelinformatie