Frank Tallis stond vier doelen voor ogen met dit boek over Sigmund Freud. Hij wilde een biografie schrijven, de belangrijkste ideeën van de psychoanalyse bespreken, ze plaatsen in hun historische context en aantonen hoe de leer van Freud ons tot op de dag van vandaag beïnvloedt. Tallis, psychotherapeut, slaagt op alle terreinen met vlag en wimpel. Freud, Wenen en de ontdekking van de moderne geest is een fabuleus boek.
Nergens had de ‘praatkuur’ van Sigmund Freud een vruchtbaarder aarde kunnen vinden dan in het Wenen van het fin-de-siècle, de kraamkamer van de moderne geest. Tallis schetst een ogenschijnlijke autoritaire staat – die van keizer Franz Joseph, waarin antisemitisme, pangermanisme en occultisme aan de orde van de dag waren. Adolf Hitler vond er zijn leerschool, de notoire Jodenhater Karl Lueger was zijn burgemeester. Maar Wenen was ook de hoofdstad van de koffiehuizencultuur, waarin stadsgenoten elkaar opzochten, kranten lazen en openlijk debatteerden over de politiek realiteit van alledag. Het genootschapsleven tierde er welig. Geheime clubjes die séances met de overledenen belegden, evenals de vrijmetselaarsbeweging, waren immens populair tijdens het repressieve regime van het Habsburgse Rijk.
Wat dat betreft was de kring van gelijkgestemden die Sigmund Freud zo rond 1900 om zich heen verzamelde niets nieuws onder de zon. Lieden als Max Kahane en Rudolf Reitler discussieerden over de belangrijkste concepten van zijn nieuwe leer: de invloed van de vroegste levenservaringen op de persoonlijke ontwikkeling van de mens, het onthullende karakter van versprekingen en vergissingen en de gelaagdheid van de menselijke geest in Es, Ich en Über-Ich. Later kwamen daar nog andere ‘ontdekkingen’ bij, zoals die van de doodsdrift.
De verleiding van de zenuwen
Wenen was ook de bakermat van een seksuele revolutie, culminerend in een zucht naar bevrijding van het strenge keurslijf van ge- en verboden. Het werk van Gustav Klimt en de Wiener Secession beeldden onomwonden ‘de verleiding van de zenuwen’ uit. Neurosen hadden sexappeal, een zekere esthetische waarde. In de Reformkleding van Emilie Flöge maakte het korset plaats voor lange, ascetische jurken. We zien de mode terug in Klimts portret van Flöge, waarop de gespleten ovalen – een symbool voor de vulva – weinig aan de verbeelding overlaten. Schrijver en literatuurcriticus Hermann Bahr – ook een frequent bezoeker van Bergasse 19, de praktijk waar Freud zijn discipelen ontving – zong de lof van de nieuwe ‘zenuwkunst’.
‘Als nervositeit volledig bevrijd wordt en de mens, in het bijzonder de kunstenaar, geheel onderworpen wordt aan de zenuwen, ongeacht het rationele en het sensuele, dan zal de verloren vreugde terugkeren in de kunst.’
Bahr schreef dat 1891, negen jaar voor de publicatie van Die Traumdeutung.
Veel van Freuds aannames kwamen vroeg of laat ter discussie te staan. Sterker nog, de hele psychoanalyse werd afgedaan als een pseudowetenschap, volgens Karl Popper was zij een niet te falsificeren mythologische constructie. Maar vooral door de bevindingen van de evolutionaire psychologie vond er in de jaren zeventig een herwaardering plaats van het genie van Freud. Ook die geschiedenis weet Tallis met de nodige flair te vertellen: hoe we in zekere zin allemaal Freudianen zijn geworden. In ons denken over de psyche, de fictie die we tot ons nemen, de beleving van onze seksualiteit.
Geen hagiografie
Tallis is niet de eerste die stilstaat bij de symbiotische relatie tussen Freud en Wenen. Carl Schorske deed dat eerder in Wenen in het Fin de Siècle. De crisis van het liberalisme en het ontstaan van de moderne kunst, dat in 1961 verscheen. Er is de ‘psychobiografie’ van Sigmund Freud door Peter Gay uit 1988. Maar vooral door de helderheid van zijn stijl en zijn vermogen de complexe materie van de psychoanalyse eenduidig uit te leggen, zonder daarbij tot simplificaties te vervallen, kun je het boek van Frank Tallis moeilijk terzijde leggen. Hij boeit, van de eerste tot de laatste pagina.
Tallis schreef zeker geen hagiografie van de man die zijn leven en werk in belangrijke mate heeft bepaald. Freud was nogal karig in het delen van zijn schatplichtigheid aan het werk van voorgangers en tijdgenoten die hem hebben geïnspireerd. Zo dankte hij aan Joseph Breuer niet alleen een groot deel van zijn patiëntenkring na zijn terugkeer uit Parijs, maar ook de leer van de catharsis, de idee dat een symptoom verdwijnt wanneer de ‘kwaal’ die eraan ten grondslag ligt, bewust wordt gemaakt. Freud loog dat het gedrukt stond over zijn ‘eenzame strijd’ om de psychoanalyse geaccepteerd te krijgen. Die was helemaal niet zo eenzaam, Freud had vanaf het begin van zijn loopbaan niet te klagen over bewonderaars en modelpatiënten die tot de upperclass van Wenen behoorden. Hij had er ook een handje van om van zijn sessies succesverhalen te maken, terwijl wonderbaarlijke genezingen – zoals die van ’wolvenman’ Sergej Konstantinovitsj Pankejev – veelal uitbleven.
Nee, geen hagiografie. Freud, Wenen en de ontdekking van de moderne geest is op de eerste plaats een zinderend Gesamtkunstwerk, waarin Freud met al zijn genialiteit en gebreken, als kind van zijn tijd, en als aartsvader van de moderne mens, schitterend voor het voetlicht wordt gebracht.
Freud, Wenen en de ontdekking van de moderne geest
Frank Tallis
Atlas Contact
ISBN paperback 978 90 450 4795 9
Verschenen in april 2024
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 34,99)Bestel als e-book bij bol.com (€ 16,99)
