Op mijn Friese dorpsschooltje leerde ik dat als je uit Franeker kwam, of er ooit was geweest, dan was je óf gek óf briljant. Een beetje besmuikt maakten we grappen over ‘het gekkengesticht’ en vol trots leerden we over het planetarium van Eise Eisinga. Wat blijkt? Het klopt gewoon, al gaat het lang niet op voor alle ‘Frentsjers’. Mensen die voor gek werden versleten bleken briljant, of andersom.
Het eerste gedeelte van De Hemelbouwer, een biografie van Eise Eisinga door Arjen Dijkstra schetst het Franeker van rond 1770 als universiteitsstad waarin vooral wiskunde een belangrijke rol speelt. Eise en zijn vader zijn wolkammers. Ze zorgen ervoor dat wol wordt verwerkt tot garen en helpen daarmee veel stadgenoten aan werk.
Vader Eisinga bouwt in zijn vrije tijd een zonnewijzer en heeft veel belangstelling voor astronomie. In Franeker wordt ook veel onderwijs gegeven aan ‘idioten’. Mannen die geen Latijn kennen en zonder vooropleiding les krijgen aan de universiteit. In 1599 bepaalde de kerk dat ‘idioten’, wat toen ‘onontwikkelden’ betekende, geen predikant mochten worden, ‘tenzij dan dat sij sonderling van God begaeft sijn.’
Dronrijp is de geboorteplaats van Eise, een klein dorpje waar ook de wieg van schilder Lourens Alma Tadema heeft gestaan. Eisinga berekent de zons- en maansverduisteringen daar ter plekke. Astronoom Wytze Foppes is een voorbeeld voor Eise, een timmerman/rekenmeester die instrumentmaker/sterrenkundige is geworden.
Uitgangspunt van biograaf Arjen Dijkstra is het ontkrachten van een aantal mythes. Eise Eisinga zou het planetarium zijn gaan bouwen vanwege de aankondiging van het einde der tijden. Dat blijkt een verkooptruc van de oprichter van de Leeuwarder Courant, Abraham Ferwerda. Verlicht predikant Eelco Alta schrijft een pamflet waarin de aankondiging van de conjunctie van vijf hemellichamen wordt vermengd met Bijbelteksten. Alta is vol lof voor astronomen en wil de mensheid eigenlijk alleen maar waarschuwen voor mogelijke veranderingen. Maar uitgever Ferwerda maakt nogal spectaculair reclame voor het werk van de dominee:
‘In dit boekje wordt geschreven over de aarde en de verbranding daarvan, en de manier waarop. Ook over de ideeën van de sterrenkundigen daarover. Daarnaast worden de oorzaken gegeven van het moment waarop deze grote gebeurtenis zal plaatsvinden. Daaruit kan worden opgemaakt dat het bijna het einde van de tijden is, en het zal de bezwaren wegnemen die hiertegen ingebracht kunnen worden.’
Bijna 250 jaar geleden was het blijkbaar ook al moeilijk voor mensen om informatie tot zich te nemen en tegelijkertijd zelf rationeel na te blijven denken.
De Ooijevaar
Zijn eerste vrouw is Pietje Jacobs, de enige verwijzing naar haar is dat hij haar heeft beloofd niet langer dan zeven jaar over de bouw van het planetarium te doen. Dat is een opgave want hij moet ook werken in de wolkammerij die zijn ouders voor hem in Franeker hebben gekocht. Hun eerste kind, een dochter, leeft maar kort. Het tweede kind, Jelte, is een zoon. Het derde, ook een zoon, heet Jacobus. De Ooijevaar heet het pand waar het Planetarium zal verrijzen. Iedereen die het planetarium ooit heeft bezocht, weet van de hilarische moeilijkheden die Eise bij de bouw van zijn huiselijke sterrenhemel moet overwinnen. Die staan natuurlijk ook in deze biografie.
Van Swinden
Dan wordt het 22 februari 1780, Eise Eisinga is net 36 geworden. Hoogleraar Jean Henri van Swinden, adviseur van ministers en koningen en lid van de internationale Metercommissie die ervoor zorgt dat we allemaal in meters rekenen, gaat met twee collega-hoogleraren op bezoek in het Planetarium. Van Swinden is ook drijvende kracht achter Felix Meritis, het Amsterdamse cultureel- en wetenschappelijk genootschap.
Kroniekschrijver en mede-intellectueel Joast Hiddes Halbertsma schrijft erover. Van Swinden is enorm onder de indruk en maakt ‘reclame’ bij zijn uitgebreide netwerk. Hij benadrukt dat de eenvoudige wolkammer als autodidact tekenen van genialiteit vertoont met de bouw van een planetarium dat zijn weerga in Europa niet kent. De naam Eisinga wordt wel weggemoffeld, want is toch geen bekende naam. Tot in Amerika reikt het nieuws, mede doordat de Friese Staten de eerste zijn die de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten erkennen.
Het planetarium is een enorm succes en trekt bezoekers van over de hele wereld. In de eerste zeven jaar zijn er, volgens Eisinga zelf, ongeveer duizend handtekeningen in het gastenboek gezet. Daarvan zijn er een kleine veertig bewaard gebleven. Tijdens Eisinga’s leven, schat Arjen Dijkstra, kunnen meer dan tienduizend mensen zijn bouwwerk hebben bezocht. Niet iedereen tekent immers een gastenboek. Zelfs Koning Gustaaf III van Zweden zou incognito op bezoek zijn geweest. Van Swinden zorgt ervoor dat de universiteit van Franeker en de Friese Staten Eisinga belonen en erkennen voor zijn werk.
Zijn vader, voorbeeld en zakenpartner, Jelte Eises Eisinga, overlijdt en er komt niet alleen een gedicht over diens vernuft op de grafsteen maar ook een wiskundig vraagstuk. Zoals vaker gebeurde in Friesland in die tijd.
Viral
Biograaf Dijkstra, in het dagelijks leven Hoofd van het Universiteitsmuseum (a.i.) van Groningen en beleidsadviseur, gebruikt het woord ‘viral’ voor de snelheid waarmee het nieuws over het Franeker planetarium de wereld over gaat. Dat getuigt van gevoel voor humor en is een handig woord om het verhaal van Eisinga van halverwege de 18e naar het begin van de 21e eeuw te trekken.
Gewapende milities, ook heel raak dat de auteur die term gebruikt, moeten Friesland in 1787 beschermen tegen militair ingrijpen vanuit de rest van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Eisinga raakt betrokken bij het patriottische Franeker vrijkorps, een van de gewapende burgermilities die weigeren nog langer het gezag van de Oranjes te erkennen. Er volgt een kleine Friese burgeroorlog. ‘Zonder veel geweld, alleen met dwang en intimidatie.’
Eise Eisinga is ‘de penningmeester van het verzet’, luidt de beschuldiging van de rechterlijke macht, daartoe aangezet door de Oranjegezinde tegenstanders. Hij probeert zich vrij te pleiten van revolutionaire activiteiten; de zakenman en politicus Eisinga kon niet weglopen van zijn zaak, het planetarium en ‘zijn’ Franeker.
Maar de revolutie mislukt en Eisinga raakt alles kwijt. Zijn vrouw overlijdt en het huis wordt verbeurd verklaard. Na een vlucht naar Duitsland en jaren van ballingschap in Groningen, keren zijn kansen wanneer de Bataafse revolutie van 1795 de patriotten alsnog aan de macht brengt.
Eisinga gaat terug naar Franeker, naar De Ooijevaar. Het planetarium is er gelukkig nog maar voor er weer bezoekers kunnen komen kijken, wordt hij eerst volksvertegenwoordiger in de Friese Staten. Eise neemt zitting in de Friese Rekenkamer en zal ook in Den Haag de Friese belangen hebben behartigd. Op de achtergrond weliswaar, hij is wat dat betreft een echte rekenmeester.
Dan vraagt Yme Freeks Tichelaar uit Makkum, aardewerkfabrikant, Eisinga om hulp bij het redden van de Franeker universiteit. Theologie raakt in de marge, wis-, natuur- sterren en werktuigbouwkunde, daar zit de wereld op te wachten. En niet alleen de elite, iedereen moet kunnen studeren. Eise Eisinga wordt buitengewoon hoogleraar aan de Franeker Academie, opgericht in 1585. Er volgt een strijd om geld, studenten en hoogleraren. De universiteit van Franeker verliest die uiteindelijk van Groningen. Daarna, vanaf 1811, worden de gebouwen van de Franeker academici gedeeltelijk gebruikt voor de opvang van psychiatrische patiënten.
Felix Merites
Eisinga maakt ook plannen voor een tweede, groter planetarium. Misschien kan die in Amsterdam, in Felix Meritis, komen. Er zijn investeerders maar uiteindelijk wordt in de hoofdstad gekozen voor een tafelmodel van een planetarium. Eisinga ontwerpt ondertussen ook nog een zakzonnewijzer en stenen zonnewijzers die nog steeds bestaan.
Eise Eisinga is een van de eerste mannen die ‘Broeder van de orde van de Nederlandse Leeuw’ wordt. Benoemd door koning Willem I, die samen met zijn zoon een bezoek aan het planetarium brengt. Het Koninklijk Huis zorgt er ook voor dat het planetarium door het Rijk wordt aangekocht voor tienduizend gulden, en voor vrije inwoning voor Eisinga en zijn nageslacht en een jaarwedde van 200 gulden. Pas aan het eind van het boek valt de term Hemelbouwer, de titel van deze lezenswaardige biografie. Wat Eise Eisinga deed is mooi en helder neergezet. Wie hij als persoon was, blijft wat in nevelen gehuld. Een boeiend verhaal over genialiteit en gekte.
De Hemelbouwer. Biografie van Eise Eisinga
Arjen Dijkstra
Noordboek
ISBN 9789056157890
Verschenen in oktober 2021
