biografie van de zussen van Vincent van Gogh door Willem Jan Verlinden

Wie van ons is bekend met het feit dat Vincent van Gogh zussen had? Een broer, natuurlijk! Dé broer, zouden we zelfs nog kunnen zeggen! Theo, die het Vincent mogelijk maakte om zijn leven aan de schilderkunst te wijden en die hem zowel financieel als emotioneel steunde tot aan zijn dood.
Het gezin Van Gogh kende echter meer kinderen. Zes om precies te zijn. Vincent had drie zussen en twee broers. De andere broer, Cor, stierf een vreemde dood in Zuid-Afrika. Hij meldde zich aan bij het vreemdelingenlegioen, werd gevangengenomen en beschikte in zijn cel over een pistool dat hij, al dan niet per ongeluk, op zichzelf richtte en dat toen afging. Maar het boek gaat vooral over de drie zussen; over Anna, Lies en Wil. En het boek geeft ons – natuurlijk – niet alleen een inkijkje in hun leven, maar ook in dat van hun beroemde broer.

De auteur, Willem-Jan Verlinden, werd geboren in Helvoirt, een dorp in Noord-Brabant waar ook de familie Van Gogh een tijdlang woonde. Hij ging kunstgeschiedenis studeren in Leiden en woonde daar op kamers, dichtbij het huis dat de moeder en een van de zussen, Wil, een tijdlang bewoonden. Er was dus een band. Maar pas toen hij in 2013 een boek schreef over het Londen van Van Gogh, Hoe ik van Londen houd. Wandelen door het Londen van Van Gogh, raakte hij echt betrokken bij het leven van de familie, via de enorme correspondentie die ze achterlieten.
Natuurlijk zijn de zussen alleen bekend omdat ze ‘de zus van’ zijn. Wie zou zich interesseren voor het lot van drie domineesdochters aan het eind van de 19e eeuw. Een enkele historicus misschien?
Geheel ten onrechte, zo toont Verlinden overtuigend aan. Hij heeft het boek min of meer chronologisch opgezet, met telkens een plaats, of een paar plaatsen, als punt van vertrek. Zo heet het eerste hoofdstuk ‘Ongestoord huwelijksgeluk’ maar de ondertitel luidt: ‘Den Haag, Breda, Zundert, 1851 en eerder.’ Op zich lijkt dit een wat vreemde keuze, maar als je verder leest, begrijp je waarom de auteur hiervoor gekozen heeft. De Van Gogh’s waren een verhuislustig volkje, vaak ook noodgedwongen, bijvoorbeeld omdat de vader – de dominee – ergens anders beroepen werd. Toen de kinderen ouder werden, verspreidden ze zich al snel over heel Nederland en soms ook over andere landen, zoals Engeland en Frankrijk.
Een gevolg van het feit dat de auteur voor de chronologie kiest betekent dat telkens stukjes uit het leven van de zussen beschreven worden: een stukje Wil, een stukje Anna, een stukje Lies… Soms ook nog een stukje Vincent of een stukje ouders. Hoewel dat in het begin even wennen is, werkt het daarna eigenlijk heel goed. Dat fragmentarische past bij hun leven en ook bij het leven in het algemeen. De zussen groeien op, krijgen relaties, maken mee dat hun broers overlijden en zelfs nog dat Vincent beroemd wordt.

Door de vele brieven, die natuurlijk vaak over de kleine dingen des levens gaan, over de boeken de ze lazen, over de reizen die ze maakten, over hun gezondheid – vaak(!) – en over hun familie en vrienden, krijgt de lezer een uniek inkijkje in het leven van alledag van vrouwen uit de burgerklasse aan het eind van de 19e eeuw. En dat leven was veel interessanter en veelzijdiger dan menigeen in deze tijd misschien denkt. Het is bijvoorbeeld opvallend hoeveel geld vader Van Gogh besteedde aan het onderwijs, zowel van de jongens als van de meisjes. Zo kostte de technische opleiding van Cor zo’n 800 gulden, terwijl de jaarwedde van vader 1200 gulden bedroeg! Ook werd ervan uitgegaan dat ze na hun opleiding zouden gaan werken. Dat ze een zelfstandig bestaan opbouwden en dat deden ze ook alle drie. Het was natuurlijk ook de tijd waarin vrouwen een grotere rol opeisten voor zichzelf in het openbare leven. Zo heeft Wil, de lievelingszus van Vincent, die later in een inrichting voor zenuwzieken zou worden opgenomen, bijvoorbeeld nog een rol gespeeld in de eerste feministische bewegingen en verenigingen.
De drie zussen zijn alle drie anders. Anna is misschien de meest traditionele, de vrouwelijk-zorgzame zus. Lies is de meest tragische, die een relatie kreeg met een getrouwde man waaruit een kind werd geboren dat ze af moest staan. Willemijn was degene die het meest op Vincent leek. Ze schilderde, was sociaal bewogen, en worstelde altijd met haar gestel; uiteindelijk heeft ze de helft van haar leven in een inrichting doorgebracht. Maar alle drie zijn ze zonder meer markant te noemen, ook zonder dat ze de zus van Vincent zijn. Wel is het aan hun beroemde broer, en dan met name aan diens schoonzus Jo van Gogh, te danken dat de brieven bewaard zijn gebleven voor het nageslacht.
Het boek is een absolute aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in de schilder, en zeker ook voor iedereen die geïnteresseerd is in geschiedenis, en dan met name in de geschiedenis van de 19e eeuw en in vrouwengeschiedenis. De overweldigende hoeveelheid details die door Verlinden aan de vergetelheid ontrukt zijn, geven een unieke inkijk in het leven van deze drie vrouwen.

Klein postscriptum:
De auteur heeft ervoor gekozen om de brieven in moderne spelling om te zetten. Een initiatief dat ik alleen maar van harte toe kan juichen. Waarom toch dat hardnekkig vasthouden aan de originele spelling van brieven en originele teksten in biografieën, dat er alleen maar voor zorgt dat er een volkomen onnodige afstand wordt gecreëerd tussen de lezer en de gebiografeerden?

De zussen van Van Gogh
Willem Jan Verlinden
Uitgeverij Ambo/Anthos
ISBN 9789026327902
Verschenen februari 2016