Tekenen is een kwestie van hygiëne, zoiets als naar de wc gaan. In het sociale verkeer onhandig, naar journalisten ronduit stroef, maar achter de tekentafel, waar vorm en inhoud samenkomen en satire definitieve vorm krijgt, is Bernhard Holtrop (Ermelo, 1942) briljant en compromisloos. In Provo van de politieke Pornografie geeft Frenk Driessen een inkijkje in de wereld van de meest originele perstekenaar van zijn generatie.
Provoceren zit in zijn bloed, een obsessie die volgens zijn biograaf zijn oorsprong vindt in het gereformeerde milieu waar hij vandaan komt en waar men niet dol was op satire. Niet per se dus vanuit een ideologie of politieke overtuiging (hij tekende jaren voor de VVD). Wel vanuit een houding die onophoudelijk op gespannen voet staat met het gezag, in welke vorm dan ook.
Meestal geniaal, maar zeker niet altijd fijnbesnaard. Met een grap als ‘dat er in kamp Vught nu beter wordt gegeten dan in 1944’, heb je niet álle lachers op je hand. Onwillekeurig denk je aan Theo van Gogh, die ook dit soort jennen tot zijn tweede natuur had gemaakt. Gelukkig is Holtrop niet, zoals Van Gogh wel, op brute manier vermoord. Maar dat hierin toeval een rol speelde is een heel wrange conclusie. Hierover later meer.
Israël
Humor was zijn religie. Hiermee ging hij allerlei vormen van – in zijn ogen – onrecht te lijf, van kolonialisme, racisme, hypocrisie tot milieuvervuiling. Israël was een steeds terugkerend thema. In 1970, met de Zesdaagse Oorlog nog vers in het geheugen, verscheen zijn boek Weg met de Varkens. Hierin lezen we:
“In den oorlog zijn miljoenen zigeuners omgebracht. Later besloot men de resterende, over de aardbol verspreide zigeuners een eigen land te geven. Er hoefde niet lang nagedacht te worden: het zou Drenthe worden. Al gauw stroomden er van de hele wereld zigeuners naar Drenthe. De inheemse keuterboeren werden voor het gemak naar de rest van Nederland verdreven of in vluchtelingenkampen gezet.”
Dit soort kritiek op Israël werd in ons land, dat zeker toen, een warme band had met het land, destijds op z’n minst met een opgetrokken wenkbrauw begroet. In Frankrijk lag dat anders. Holtrop, die er woonde, verkeerde in kringen die fel ageerden tegen het Franse optreden tijdens de Algerijnse onafhankelijkheidoorlog. Bij hen lag de sympathie derhalve bij de Arabieren.
Smeerkees
Cartoonisten als Opland, Joep Bertrams of Ruben L. Oppenheimer waren of zijn ook kritisch, heel grappig en origineel. Of Gumbah, die qua obsceniteiten overtuigend en met veel plezier het stokje heeft overgenomen. Maar waarmee Holtrop zich onderscheidde van andere perstekenaars was de politieke pornografie. Driessen: “Holtrops moralisme was de voortzetting van vroeg en consequent verzet tegen autoriteit. Pornografie leende zich daar goed voor. Zonder kleren verloor een machthebber aan status. Gedreven door zijn eigen preoccupaties en met veel gevoel voor (absurde) humor toonde hij zich een inventieve smeerkees en pornograaf.”
Juliana achter het raam
Berucht of beroemd, het is net hoe je er aan tegenaan kijkt, is zijn voorstelling van koningin Juliana als raamprostitué. Een afbeelding waar zijn verzet tegen autoriteit – in dit geval het koninklijk huis – en zijn hang naar het obscene samenkomen. De aanleiding was destijds de verhoging van de toelage naar vijf miljoen gulden. De tekening verscheen in 1966 in het blad GN & O, ofwel God Nederland & Oranje. Een paar dagen later werd Holtrop ontboden door de recherche, op verdenking van majesteitsschennis. Het leidde tot juridische gesteggel, nota bene in een periode dat Gerard Reve het aan de stok kreeg met het OM vanwege zijn muisgrijze ezel (godslastering). WF Hermans was toen al vrijgesproken voor zijn konijnentirade uit Ik Heb Altijd Gelijk. Een periode dus waarin de grenzen van de vrijheid van meningsuiting werden gezocht en onderzocht.
Zelfcensuur
Anders werd het decennia later. Holtrop had naam en school gemaakt in gerenommeerde bladen als Propria Cures en Vrij Nederland. Verhuisd naar Frankrijk, erkend en overladen met prijzen, tekende hij onder meer voor Hara Kiri, Charlie Hebdo en Libération.
Na de affaire rond de Deense cartoons in 2005 (en jaren na de Fatwa tegen Rushdie, Van Gogh leefde niet meer), toen de Jyllands Posten een tekening afdrukte van Mohamed met een bom in zijn tulband, leek er een internationale tijdbom te tikken. De Deense ambassade in Damascus werd in brand gestoken en in Teheran werd er met brandbommen gegooid. Maar op de burelen van Charlie Hebdo, dat de tekeningen herdrukte, was men niet onder de indruk.
Naar aanleiding van die roerige periode kreeg een aantal tekenaars in Nederland de vraag of ze de profeet Mohamed zouden tekenen. Behalve Holtrop en Gregorius Nekschot (die wel anoniem bleef) had iedereen bedenkingen. De Islam had als onderwerp van spot een status aparte gekregen en zelfcensuur had sluipend zijn intrede gedaan.
De aanslag
Het was toeval dat hij die ochtend niet op de redactie was. Onderweg naar Parijs werd hij door een Nederlandse journalist op de hoogte gebracht van de broers Chéif en Saïd Kouaichi die op 7 januari 2015 het kantoor van Charlie Hebdo binnendrongen en vijf redacteleden doodschoten, uit naam van Al Qaida.
Daags na de aanslagen gaf Holtrop een interview aan de Volkskrant. Op de uitspraak ‘In Nederland ontpopt Geert wilders zich als beschermer van Chalie Hebdo’ gaf hij als antwoord: “Wij kotsen op al die mensen die nu ineens zeggen dat ze onze vrienden zijn.”
De profeet had hij nooit getekend. “Ik interesseer me voor de gekken, de kalasjnikov-jongens en de mensen die erachter zitten. Maar iemand die in 600-zoveel iets heeft gezegd, waarom zou je die tekenen?”
Anarchistische denkers
Driessen is een vaardig auteur en gedegen onderzoeker. Zijn proza is zakelijk, soms wat droog, maar af en toe duikt er ineens een zinnetje op dat op een sokkel mag. Zoals deze, over Holtrops succesvolle vertrek naar Parijs: “In Nederland wachtte hem wellicht een marginaal bestaan, met de door hem gevreesde schraalhans als keukenmeester.”
Provo van de politieke Pornografie wemelt van de schitterende anekdotes en geeft tegelijk een gedetailleerd en indringend tijdsbeeld, vooral van de jaren zestig van de vorige eeuw, vanuit het perspectief van anarchistische denkers, vaak de smaakmakers van onze samenleving. En daar is Bernhard Holtrop er zonder enige twijfel een van.
Provo van de politieke Pornografie
Frenk Driessen
Prometheus
ISBN 9789044655148
Verschenen in oktober 2024
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 29,99)
