De biografie van Jan Hendrik Oort doet de wereldberoemde astronoom tekort

Er staat een oeroud zwart-witfilmpje van een aflevering van het Polygoonjournaal op internet waarin sterrenkundige Jan Hendrik Oort (1900-1992) de kijker toespreekt. Een voice-over met typisch accent introduceert hem. “De amateurastronomen zullen (…) niet veel overeenkomsten ontdekken tussen wat zij en de Leidse sterrenkundigen onder leiding van professor Oort aan de hemel hebben waargenomen.” Het beeld richt zich op Oort, die aan zijn bureau zit. Enigszins verlegen kijkt hij in de camera. “Maar het is in wezen dezelfde nieuwsgierigheid en verwondering die ons, sterrenkundigen van beroep, ertoe drijft reuzekijkers op deze hemel vol raadselen te richten,” zegt hij.

Waar richtte Oort zijn kijker op? Allereerst op onze Melkweg. Op een heel heldere nacht is die als een witte band dwars over de hemel te zien. Maar hoe zou de Melkweg eruit zien als we die van buiten zouden bekijken? Daar was Oort in geïnteresseerd. Hij bewees dat de Melkweg draaide, en onderzocht de structuur van de twee grote spiraalarmen. Verder richtte Oort zich op kometen en theoretiseerde dat die ontstaan moesten zijn in een stofwolk heel ver buiten het zonnestelsel: hij kreeg gelijk en die wolk wordt nu de Oortwolk genoemd.

Droge feiten

Op papier is Piet van der Kruit de beste persoon om deze biografie te schrijven. Hij is emeritus hoogleraar sterrenkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen en heeft Oort zelf nog gekend. Soms is een persoonlijke binding met de gebiografeerde een nadeel, maar hier is dat geen belemmering. Van der Kruit schrijft in de inleiding dat hij getracht heeft “de biografie zo objectief mogelijk te schrijven”. Daar is hij volkomen in geslaagd.

De biografie is namelijk zó verstoken van emotie, zo’n gortdroge opsomming van feiten, dat er van subjectiviteit überhaupt geen sprake is.

De auteur weet totaal geen onderscheid te maken tussen hoofd- en bijzaken. Voortdurend krijgen we onzinnige informatie geserveerd, zoals met welke auto Oort en zijn vrouw door de VS toerden, hoe snel die auto ging, en welke plaatsen en personen ze allemaal bezochten. Maar geen woord over wat mevrouw Oort, die voor het eerst naar Amerika ging, ervan vond. Ook wordt alleen geschreven dat Oort ‘nieuwe ideeën had opgedaan’ zonder te noemen welke ideeën dan.

Slordige fouten

Bij het lezen is het moeilijk je aan de indruk te onttrekken dat deze biografie in grote haast is geschreven. Het boek staat werkelijk vol met spel- en typfouten. Ook de paginaverwijzingen in de index kloppen dikwijls niet. Het is jammer dat de auteur heeft gekozen het boek in het programma LaTeX te schrijven. Dat is een soort variant op Word die erg geliefd is onder bètawetenschappers. Voordeel is namelijk dat je daarmee verwijzingen en formules heel mooi en makkelijk kunt zetten, maar het programma heeft geen spellingschecker. Bovendien zijn formules nauwelijks in het boek te vinden en de verwijzingen zijn slordig gedaan en ontbreken dikwijls op punten waar dat wel had gemoeten. De keuze voor LaTeX is dus onbegrijpelijk.

De schrijfstijl en de slordigheden tezamen maken het zeer frustrerend om deze biografie te lezen. Enerzijds worstel je je door de vele details, en anderzijds snak je naar meer informatie: over Oorts gevoelsleven, zijn drijfveren en idealen, hoe het was om met hem samen te werken. Heel af en toe krijgen we een inkijkje, via uitgebreide citaten uit bronmateriaal. De lezing die hij geeft wanneer hij de Kyotoprijs ontvangt bevat bijvoorbeeld een fragment waarin hij iets van zijn drijfveren uit de doeken doet: ‘Velen van U hebben aan zee staande wel eens een verlangen in zich voelen opkomen om dat onbekende te ontdekken, dat achter den horizon verborgen ligt.’

Uit dagboekfragmenten van Oort (soms wel twee pagina’s lang!) weten we verder dat hij uit de sterrenwacht in Leiden vluchtte naar een huisje bij Nunspeet, waar ze elektriciteit opwekten met een fiets, om eten moesten bedelen en waar Oort met een collega naar Zwolle fietste om aardappelen te kopen voor het personeel van de sterrenwacht. Frustrerend is het dat daar geen of nauwelijks historische of maatschappelijke context bij wordt gegeven, en dat we niet leren wat die ontberingen met Oort deden.

Door de mist turen

Maar ook voor de lezer die geïnteresseerd is in sterrenkunde zal deze biografie teleurstellen. De uitleg van Oorts werk is veel te technisch om een breed publiek aan te spreken. Enorm zonde, want Oort was wel degelijk een gigant binnen zijn discipline. Hij bewees dat de Melkweg draait, pionierde met radioastronomie (die de hemel niet bestudeert door naar zichtbaar licht te kijken, maar naar radiostraling) en wendde zijn invloed aan voor de bouw van Nederlands twee grootste radiotelescopen: de radiotelescoop in Dwingeloo en de Westerbork Synthese Radio Telescoop.

Goed, kun je zeggen, misschien past de stijl en benadering meer bij een wetenschappelijke biografie. Het probleem is echter dat dit boek ook dáár niet aan voldoet. Bronnen worden, zoals gezegd, op cruciale punten niet vermeld, en de technische details zijn naar appendices geplaatst. Bovendien is het boek al een verkorte versie van de uitgebreide Engelstalige versie die bij Springer verscheen.

Net zoals in deze bespreking blijft de kern buiten beschouwing: het leven van astronoom Jan Hendrik Oort. En dat is eeuwig zonde. Het is alsof je in een mistlandschap af en toe een contour ontwaart, maar scherper wordt die helaas niet. De glimpjes die we van zijn persoonlijke leven opdoen zijn heel interessant, zoals de dagboekfragmenten uit de oorlog. Verder wordt af en toe genoemd dat Oort en zijn vrouw Mieke veel van kunst hielden, en dat maakt nieuwsgierig naar Oorts leven buiten de astronomie. Bovendien toonde Oort zich aan het eind van zijn leven politiek sterk betrokken: was hij dat daarvoor ook al, of werd hij dat pas na zijn pensioen? Daar zou wel wat meer aandacht aan besteed mogen worden, en wat minder onzinnige details graag.

Horizonnen. Een biografie van astronoom Jan Hendrik Oort
Pieter C. van der Kruit
Prometheus
ISBN 9789044641448
Verschenen 29 januari 2020

Bestelinformatie