Els Borst. Medicus in de politiek

De euthanasiewet was het belangrijkste politieke wapenfeit van Els Borst (1932-2014) die van 1994 tot 2002 minister van Welzijn, Volksgezondheid en Sport was. ‘Dokter Borst’ was al lang geen praktiserend arts meer maar liet zich het imago van medische vakvrouw graag aanleunen. Ze was aan de ene kant vriendelijk en vertrouwenwekkend maar ook afstandelijk en ongenaakbaar. Ook haar biograaf kwam niet echt dichterbij in een biografie die soms leest als een beleidsnota.

‘Het is volbracht,’ verzuchtte Els Borst in 2001 in een interview in NRC Handelsblad, nadat ze als minister van VWS de euthanasiewet door de Kamer had geloodst. Was ze door haar jubelstemming overmoedig geworden of deed gebrekkige Bijbelkennis haar de das om? Hoe dan ook, haar uitspraak was tegen het zere been van het confessionele smaldeel van de Kamer dat de uitspraak blasfemisch en kwetsend vond aangezien ‘Het is volbracht’ volgens de overlevering ook de laatste woorden waren die Jezus sprak aan het kruis. Er werd zelfs een motie van afkeuring ingediend, maar deze kreeg geen meerderheid.

Haar uitglijder in NRC was een uitzondering op de regel. Tot dat moment had ze juist uiterst zorgvuldig geopereerd, wetend hoe gevoelig de materie lag. Toen SGP-leider Bas van der Vlies eerder in het debat over de wet had gerefereerd aan de barmhartige Samaritaan, had Borst zich voor de zekerheid zelfs nog even verdiept in deze Bijbelvertelling om hem van repliek te kunnen dienen. Omdat er in het Kamergebouw zo gauw geen Bijbel voorhanden was, was een medewerker van Borst er een gaan halen bij zijn oma. Het euthanasiedebat was op eieren lopen voor de minister, die tegenover het beeld van ‘de dodende dokter’ het beeld plaatste van ‘de lijdende mens’. Met politiek leider Hans van Mierlo was ze zelfs in het Vaticaan tekst en uitleg gaan geven om de Nederlandse ‘nazipraktijken’, zoals de Vaticaanse pers ze omschreef, toe te lichten.

Kroonjuweel

Dankzij de euthanasiewet hoeven artsen, mits ze zich aan de regels houden, niet bang te zijn dat ze voor de rechter komen. Voor D66 was de euthanasiewet, die immers de individuele keuzevrijheid centraal stelt, misschien wel de belangrijkste oogst van twee Paarse kabinetten. Al was het maar omdat er van dat andere ‘kroonjuweel’ van de partij, de bestuurlijke vernieuwing, weinig terecht kwam. Dat de wet er kwam, is niet enkel de verdienste van Borst, nuanceert haar biograaf. Het was het sluitstuk van een proces met een lange geschiedenis en Borst had de tijdgeest mee. Het hielp bovendien dat ze twee termijnen als minister had. Maar haar persoonlijke, niet aflatende inzet voor dit dossier en voor andere medische-ethische onderwerpen heeft zeker geholpen.

Hoewel Borst na haar geneeskundestudie nooit als praktiserend (huis)arts heeft gewerkt, werd ze in de politiek en de media wel als zodanig neergezet. Borst liet ze in de waan, wetend dat ze als ‘dokter’ gezag en vertrouwen uitstraalde. Haar gevorderde leeftijd en ingetogen stijl droegen verder bij aan het beeld van wijze vakvrouw. Een vrouw die, zo stelt haar biograaf, zeker voor mensen die haar minder goed kenden ook afstandelijk, ongenaakbaar of zelfs onaantastbaar was.

Gemiste kans

De vraag is natuurlijk of de auteur er wél in is geslaagd om dichtbij Els Borst te komen. In dat opzicht is dit boek helaas een gemiste kans. In plaats van de paginalange toelichtingen op beleidsrapporten en lange uitweidingen over bestuurlijke kwesties bij haar eerdere werkgevers, waaronder het Academisch Ziekenhuis Utrecht en de Gezondheidsraad, had ik liever meer gelezen over de mens achter de medicus/bestuurder. Hoe was ze als oma, als moeder, als vriendin, als echtgenote? We lezen er weinig over. Aan het sterfbed van haar man Jan Borst, die op 58-jarige leeftijd overleed aan de ziekte van Kahler, was ze naar eigen zeggen niet meer die ‘verstandige, ingetogen vrouw’. Daar wil je als lezer meer over weten, maar haar biograaf volstaat met de vermelding dat Borst in die tijd op haar strepen stond in het ziekenhuis en tekent een dooddoener op uit de mond van haar hoofdpersoon: ‘Er zijn in die jaren heel wat tranen gevloeid.’

Zelfs de passages over haar ministerschap zijn soms gortdroog. De auteur lijkt te hebben gestreefd naar volledigheid door een lange opsomming van Borsts beleidsdaden. In sommige gevallen (proeven heroïneverstrekking, verbod tabaksreclame, medisch-ethische thema’s) levert dit interessante lectuur op. Als het gaat over wachtlijsten en kostenbesparingen in de zorg wordt het al minder spannend en in stukken als ‘Evidence-based medicine als beleidsinstrument’ was ik, mede door het gebruikte jargon, vast niet de enige die afhaakte. Deze stukken lijken eerder geschreven voor medische of politicologische ingewijden dan voor een breed lezerspubliek. Fantasieloze hoofdstuktitels en tussenkoppen als ‘Doelmatigheid en gedeelde verantwoordelijkheid als leidraad’ en ‘De taskforce Volumebeheersing en Kostenbeperking (TVK)’ geven het boek soms de uitstraling van een beleidsnota en nodigen niet echt uit tot doorlezen. Gaandeweg irriteren ook redactionele tekortkomingen. Zo lezen we bij herhaling dat mensen iets ‘getuigden’ in plaats van ‘zeiden’. Af en toe een synoniem is prima, maar hier leest het boek onbedoeld steeds meer als een rechtbankverslag.

Zelfs hoe Els Borst aan haar einde kwam toen een verwarde man haar in 2014 in haar garage neerstak, wordt droog en feitelijk beschreven, meteen aan het begin van het boek. Daar lezen we niets wat we nog niet wisten over de tragische dood van de vrouw die zich juist zo inzette voor zelfbeschikking bij levenseinde.

Els Borst. Medicus in de politiek
Nele Beyens
Wereldbibliotheek
EAN 9789028451483
Verschenen in november 2021

Bestelinformatie