Biografische studie over Alexander W.F. Idenburg en de moraal van het Nederlands Imperialisme

Nederland was eeuwenlang een koloniale macht. Het onderzoek naar deze tijd richt zich vandaag de dag veelal op de slavernij en op de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog na afloop van de Tweede Wereldoorlog. De periode van het ethisch-imperialisme – tussen het einde van de slavernij in de tweede helft 19^e eeuw en het begin van de dekolonisatieoorlog in 1945 – was nooit eerder onderwerp geweest van een intensieve studie. Daarin brengt Hans van der Jagt verandering met zijn indrukwekkende boek Engelen uit Europa. A.W.F. Idenburg en de moraal van het Nederlands imperialisme.

Gebaseerd op zijn zeer uitgebreide jarenlange onderzoek in binnen- en buitenland, dat uitmondde in zijn promotie in 2021, legt hij in deze door hemzelf genoemde “geopolitieke microgeschiedenis” de paradox bloot die het Nederlandse ethisch-imperialisme in feite was. Van der Jagt doet dit aan de hand van de persoonlijke beleidsopvattingen van Alexander F. W. Idenburg en hoe hij deze in de praktijk bracht, om zo inzicht te krijgen in de wijze waarop het Nederlandse ethisch-imperialisme vorm kreeg in een internationale context. Spoiler: dat is hem bewonderingswaardig goed gelukt.

Alexander Idenburg

Alexander W.F. Idenburg (1861-1935) geboren in Rotterdam, is na zijn opleiding tot genieofficier vanaf 1882 tot 1901 werkzaam in het Nederlandsch-Indisch Leger en brengt het tot Adjudant bij de Generale Staf. Tijdens zijn verblijf in Indië ontwikkelde hij zijn uitgesproken ideeën over de koloniale koers van Nederland. Via diverse publicaties in De Heraut, het weekblad voor de Gereformeerde Kerken, en meerdere lezingen tijdens verlof in Nederland, trok hij de aandacht van de top van Anti-Revolutionaire Partij (ARP). In 1901 wordt hij gekozen tot lid van de Tweede Kamer voor de ARP. Hij wordt woordvoerder Defensie en Koloniën. Het is de start van zijn politieke loopbaan.

Idenburgs beleidsopvattingen

Idenburg groeide op in een internationaal georiënteerd, politiek -maatschappelijk betrokken en orthodox-protestants milieu. Via zijn grootouders maakte hij kennis met Het Réveil, een opwekkingsbeweging die bezwaren had tegen de dominante invloed van moderne, rationalistische ideeën in de maatschappij en binnen de kerken. Er was behoefte aan een herbezinning op de tijdsgeest. Er was een verlangen naar een wereld die niet was beïnvloed door Europees modernisme, individualisme, cynisme en rationaliteit. Een kenmerk van veel Réveil-christenen was hun internationale focus en drang naar verre onbekende oorden om daar goede werken te doen voor de medemens. Het was de motivatie van Alexander Idenburg om zich aan te melden voor zijn militaire opleiding tot militair officier voor Oost-Indië.

Gedurende zijn periode in Indische dienst maakt de afwachtende Nederlandse militaire houding plaats voor een offensieve strategie: heel Indië moet onder Nederlands gezag worden gebracht. Dit voornamelijk om grote private ondernemingen ten dienste te staan terwijl de bevolking weinig van de baten profiteerde. Idenburg voelde, dat als gevolg daarvan, de spanningen tussen de vele bevolkingsgroepen in Indië toenamen en dat de kloof tussen Europeanen en Indonesische volkeren steeds groter werd.

Idenburg zag een verband tussen de sociale kwestie zoals die al jaren speelde in Europa en de opkomst van het ethisch denken over de koloniale volken. Volgens Idenburg moest koloniaal beleid het belang van die volken dienen. De in zijn ogen minder beschaafde  koloniale volken moest christelijke beschaving, culturele verheffing en modernisering gebracht worden. Zodat ze – wellicht tot een vorm van zelfstandigheid – opgevoed werden in de westerse, democratische en christelijke traditie. Deze opvoeding was de verantwoordelijkheid van Nederland en om die voor elkaar te krijgen moesten koloniale volken eerst volledig onder controle en gezag gebracht worden. Alleen dan kon welvaart en cultuur over hen worden uitgestort. Ziedaar de paradox waar Idenburg in de praktijk mee te maken kreeg.

Idenburgs beleid in de praktijk

Van der Jagt beschrijft in zijn boek nauwgezet hoe Idenburg als Minister van Koloniën, als Gouverneur in Suriname en als Gouverneur-Generaal in Nederlands-Indië geworsteld heeft met deze paradox. Vanaf 1902 tot en met 1919 heeft Idenburg de koloniën van Nederland naar een grotere mate van – financiële – zelfstandigheid gebracht. Daarbij poogde hij zeer voorzichtig de koloniale volkeren een stap hoger te brengen op de beschavingsladder zoals hij die voor ogen had. Echter niet nadat vooral in Indië zwaar militair geweld was gebruikt om grote delen, zoals Atjeh, onder het gezag van Nederland te stellen. Volgens Idenburg was dit geweld noodzakelijk voor de ontwikkeling van Indië en zijn verschillende bevolkingsgroepen.

Dat dit militaire geweld kwaad bloed zette behoeft geen betoog. Het maakte de geesten rijp voor het Aziatisch ontwaken dat ontstond na de overwinning van de Japanners op Rusland in 1905. Pogingen om met christelijk onderwijs de islamitische bewustwording tegenwicht te bieden hielpen al evenmin. Net als de toenemende internationale spanningen, die uiteindelijk resulteerden in de Eerste Wereldoorlog. Idenburg moest alle zeilen bijzetten om Indië buiten dit conflict te houden. Dat hem dit gelukt is bewijst hoe kundig hij als bestuurder geopereerd heeft. De impuls tot zelfstandigheid die Idenburg de koloniën gegeven heeft was al snel niet meer te controleren, ondanks verwoede pogingen daartoe door Idenburg en zijn opvolgers.

Bij het lezen van dit boek vroeg ik mij regelmatig af of Alexander Idenburg niet door had dat zijn beleid zichzelf in de staart beet. Het is de kracht van Hans van der Jagt dat hij mij zo heeft meegevoerd naar de werkelijkheid waarin Idenburg leefde dat zo’n vraag stellen met de kennis van nu geen soelaas biedt. De paradox van het ethisch-imperialisme wringt pijnlijk.  Engelen uit Europa. A.W.F. Idenburg en de moraal van het Nederlands imperialisme is een prachtig boek.

Engelen uit Europa. A.W.F. Idenburg en de moraal van het Nederlands imperialisme
Hans van der Jagt
Prometheus
ISBN 9789044649444
Verschenen in juni 2022

Bestelinformatie