Biografie van Reinier Pauw werpt licht op opkomst van Amsterdam

Amsterdam en zijn bestuurders koesteren graag het beeld van een eeuwenoude traditie van tolerantie en vrijzinnigheid, maar Menno Witteveen zorgt met zijn boeiende biografie over de machtige Amsterdamse koopman Reinier Pauw voor een aardig deukje in dat imago. Hij laat zien hoe Reinier Pauw, een van de aanjagers van de overzeese expansie die Amsterdam een ongekende rijkdom en een politiek overwicht in de jonge Republiek bezorgde, opereerde als agressieve aanvoerder van een intolerante en steile calvinistische factie in Amsterdam en de landspolitiek. Achter zijn vroomheid ging het financiële belang van hemzelf en een kleine, puissant rijke elite in Amsterdam schuil. Pauw was een van de drijvende krachten achter de VOC, het boegbeeld van de ‘Gouden Eeuw’, maar ook de instigator van de staatsgreep die in 1618 Oldenbarnevelt ten val bracht, omdat de gematigde en bekwame regeringsleider in zijn ogen de economische ambities van Amsterdam had gedwarsboomd.

Adriaan Pauw

Reinier Pauw werd in 1564 geboren als jongste zoon van Adriaan Pauw. Pauw sr. was in 1536 als twintigjarige verhuisd van Gouda naar Amsterdam, dat door de groei van de handel vele ambitieuze jongeren trok. Hij trouwde een regentendochter en vestigde zich in de Warmoesstraat, die toentertijd tot de deftigste straten van de stad behoorde. Adriaan werd de stamvader van een uitgebreide familie met tien kinderen en hij groeide uit tot een vooraanstaand graanhandelaar die zijn rijkdom vooral vergaarde met de import uit de Baltische staten. Na het losbarsten van de Beeldenstorm in 1566, die zich in Amsterdam ook richtte op het katholieke stadsbestuur, probeerde hij een verzoenende rol te spelen. Toch werd hij na het herstel van het gezag als een potentiële onruststoker beschouwd. Daarom nam hij de wijk naar Hamburg, waar hij zijn handel voorzette. Bij de protestantse omwenteling (bekend als de Alteratie) in 1578 keerde hij terug naar Amsterdam. Daar veroverde hij als rijk koopman een zetel in het nieuwe stadsbestuur, maar hij overleed al na vijf maanden. Reinier was toen nog maar veertien jaar oud. Dankzij het feit dat zijn oudere broers loopbanen buiten Amsterdam kozen, was hij degene die in de voetsporen van zijn vader trad.

Opkomst van Amsterdam

Reinier was erg ambitieus en had het geluk dat Amsterdam aan de vooravond stond van een indrukwekkende economische groei en expansiedrift. Hij was volgens Witteveen de ‘belichaming’ van de onstuitbare opkomst van Amsterdam. ‘Hij steeg boven zijn stadgenoten uit door als eerste de rol van koopman te combineren met die van staatsman.’ Hij was iemand die tot het uiterste zijn voordeel wilde halen en werd gedreven door bot egoïsme. ‘In zijn gepolariseerde wereldbeeld kende hij slechts mede- en tegenstanders. Zijn ongenuanceerde zwart-wit denken paste bij een tijd die grote kansen bood ten koste van grote risico’s.’

VOC

Reinier Pauw was een van de zeven Amsterdamse kooplieden die het plan opvatte voor een expeditie naar de legendarische specerijeneilanden in Oost-Indië. Geholpen door de bekende navigator en cartograaf Plancius, die zich later zou ontpoppen tot een strenge dominee, werd in 1594 een eerste poging ondernomen die hopeloos mislukte. Toch gaven Pauw en zijn medestanders niet op en de tweede poging leverde een fortuin op. Daarmee werd de basis gelegd voor de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in 1602, de eerste onderneming ter wereld met de structuur van een naamloze vennootschap. De VOC bouwde in Azië niet zonder geweld een imperium op dat losstond van de Republiek en waarvan het beleid werd bepaald door Amsterdamse regenten, met de gewiekste Pauw in het eerste jaren voorop.

Johan van Oldenbarnevelt

Pauw was puriteins en kende weinig tolerantie, zeker niet voor hen die hem in zijn handelsbelangen voor de voeten liepen. Hij was de eerste Amsterdamse burgemeester die de macht en het geld van zijn stad inzette tegenover de bestaande machthebbers van de Republiek. Toen deze laatsten onder leiding van Johan van Oldenbarnevelt in 1608 aankoersten op een bestand met de Spanjaarden, was hij woedend. Amsterdam had vanwege de winsten uit de oorlog en de sluiting van de Schelde baat bij een voortzetting van de oorlog. Bovendien werd in een van de bestandsvoorwaarden de mogelijkheid voor een West-Indische Compagnie afgesneden. Dat zou Pauw Van Oldenbarnevelt nooit vergeven.

Toen uiteindelijk in 1609 het Bestand tot stand kwam, zetten de Amsterdamse regenten onder aanvoering van Pauw hun aanval in op Van Oldenbarnevelt. Daarmee werd Amsterdam een belangrijke aanjager van de kerkelijke en politieke twisten die bijna uitmondden in een burgeroorlog. Na tien jaar eindigde deze dramatische periode met een macabere afsluiting: de onthoofding van Van Oldenbarnevelt na een schijnproces met Pauw als een van zijn rechters. Witteveen schetst op een heldere manier de rol van Pauw als intrigant en strateeg in deze geschiedenis. Hij laat zien dat niet alleen de militaristische prins Maurits de grote opponent van Van Oldenbarnevelt was, maar ook Pauw, de machtigste man van de machtigste stad in de Republiek.

Puriteins

Pauw buitte de godsdiensttwisten tijdens de jaren van het Bestand op een meedogenloze manier uit. Dit had niet alleen gevolgen voor de politiek in het land, maar ook voor de machtsverhoudingen en de sfeer in Amsterdam. Een coalitie onder zijn leiding van kooplieden en rechtzinnige predikanten zorgde ervoor dat de burgemeestersverkiezing glansrijk gewonnen werden door kandidaten, die op zijn minst in naam ‘recht in de leer’ waren. Er ging daardoor ook een puriteinse wind in de stad waaien. Meer tolerante geesten werd het leven zuur gemaakt en de ‘rekkelijke’ predikanten werden in de uitoefening van hun ambt steeds meer belemmerd.

Na de dood van Van Oldenbarnevelt leek het belangrijkst doel van Amsterdam en prins Maurits bereikt. Hiervoor was het oppoken van de godsdienstige geschillen belangrijk geweest. Maar langzamerhand vertoonde de coalitie toch barstjes. Het was wederom Pauw die om opportunistische redenen een draai maakte en een mildere opstelling bepleitte. De angst bestond namelijk dat veel vrijzinnige calvinisten, die van waarde voor stad waren, zouden wegtrekken. Die exodus zou Amsterdam wel eens schade kunnen berokkenen, net als dat eerder in Antwerpen was gebeurd. Deze wending liet duidelijk zien dat voor Amsterdam het handelsbelang altijd het zwaarste woog.

Langzamerhand brokkelde de macht van Reinier Pauw af. In Amsterdam wilde men duidelijk van hem af. Zijn pogingen om met zijn zonen een dynastie op te bouwen mislukten. Hij kreeg enkelen van hen nog wel op belangrijke functies, maar zij hadden blijkbaar niet de capaciteiten en het gezag om dat waar te maken. De macht van Pauw was groot geweest, zo stelt Witteveen vast, maar slechts van korte duur. Na hem kwamen andere koopmansgeslachten aan de macht, die op dezelfde manier te werk gingen. Ook zij stelden de Amsterdamse en eigen handelsbelangen boven die van het land.

Het mooie van Witteveens boek is dat hij de levensbeschrijving van één hoofdpersoon koppelt aan structurele veranderingen, zoals de opkomst van Amsterdam en de vorming van de Republiek. Daarmee geeft het fraai vormgegeven en goed leesbare boek een interessant tijdsbeeld van een belangrijke periode in de Nederlandse geschiedenis.

Reinier Pauw (1564-1636) en Amsterdam. De macht van een man en een stad
Menno Witteveen
Boom
ISBN 9789024446803
Verschenen in mei 2022

Bestelinformatie