In de tweede helft van de negentiende eeuw raakten economische, sociale en politieke ontwikkelingen in een stroomversnelling. Industrialisatie en modernisering leidden tot heftige debatten en vroegen om nieuwe keuzes. De belangrijkste stromingen – de liberalen, de socialisten, de katholieken en de gereformeerden – organiseerden zich in kiesverenigingen en tegen het eind van de eeuw in politieke partijen. Baltus Pekelharing (1841-1922), hoogleraar aan de Polytechnische School in Delft, mengde zich intensief en langdurig in de discussies over de belangrijke vraagstukken van die tijd: de sociale kwestie, het kiesrecht en de schoolstrijd. Op de achterflap van de beknopte biografie die Herman de Liagre Böhl over hem schreef wordt hij de grondlegger van het sociale liberalisme in Nederland genoemd. Die kwalificatie is te veel van het goede, maar belangrijk was hij zeker.
Leraar en publicist
Baltus Pekelharing werd in 1841 in Krommenie geboren als zoon van een doopsgezinde arts. Hij studeerde rechten in Leiden en ging werken op de provinciale griffie van Noord Holland. In 1866 verhuisde hij naar Zutphen, waar hij leraar staatswetenschappen, economie en boekhouden werd op de plaatselijke HBS, een nieuw schooltype voor de opkomende burgerij dat sinds 1863 een wettelijke status had gekregen. Naast zijn leraarschap was hij redacteur van de Zutphense Courant en correspondent van de liberale krant Het Vaderland in Den Haag. Pekelharing voelde zich aangetrokken tot het vooruitstrevende liberalisme dat pleitte voor overheidsingrijpen ter bescherming van de arbeidersklasse tegen economische uitbuiting. In 1873 werd Pekelharing benoemd tot hoogleraar economie aan de Polytechnische School in Delft, de huidige Technische Universiteit.
De sociale kwestie
Pekelharing bemoeide zich actief met de maatschappelijke discussies van zijn tijd. Hij werd secretaris van het in 1870 opgerichte “Comité ter bespreking der Sociale Quaestie” dat zich ten doel stelde om de hogere kringen te betrekken bij de noodzakelijke maatschappelijke veranderingen. In dat comité was hij een van de drijvende krachten. Het bestond uit ondernemers, verlichte burgers en – na de nodige discussie – ook enkele werklieden, en trachtte alternatieven te ontwikkelen voor het heersende conservatieve liberalisme dat staatsonthouding preekte. Pekelharing zette zich ook onvermoeibaar in voor uitbreiding van het kiesrecht, dat in zijn tijd gebonden was aan het betalen van belasting. Door dit censuskiesrecht had slechts een procent of 11 van de mannelijke bevolking stemrecht. Pekelharing bracht zijn ideeën vooral naar buiten in twee vooruitstrevende tijdschriften: Vragen des Tijds en het Sociaal Weekblad. Hij zat in de redactie van beide en schreef zelf een groot aantal doorwrochte artikelen. Op een meer praktisch niveau was hij betrokken bij het opzetten van coöperaties. Zo steunde hij zijn Delftse vriend en buurman Jacques van Marken, de oprichter van de Gist- en Spiritus Fabriek (later Gist Brocades, nu onderdeel van DSM) en de Nederlandse Olie Fabriek (later Calvé, nu onderdeel van Unilever). Van Marken was een van de eerste sociale ondernemers in Nederland die in Delft voor zijn arbeiders het nog steeds bestaande Agnetapark liet bouwen.
Onafhankelijke positie
Pekelharing inspireerde met zijn colleges hele generaties studenten waarvan er enkelen uitgroeiden tot politieke kopstukken, zoals Willem Albarda, fractievoorzitter van de SDAP in de Tweede Kamer tussen 1925 en 1940 en minister in het Londense oorlogskabinet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Albarda noemde Pekelharing bij diens afscheid als hoogleraar de man die “het hevigst de strijd aanbond met een verstijfde liberale dogmatiek, die van geen wijken wilde weten”. Pekelharing vond dat het kapitalisme niet omver moest worden geworpen maar moest worden gecontroleerd door de overheid. Zijn gedachtengoed sprak zowel gematigde sociaal-democraten als vooruitstrevende liberalen aan. Zelf werd hij nooit lid van een politieke partij. Hij hechte aan zijn onafhankelijke positie. Op de achterflap van het boek wordt hij de grondlegger van het sociale liberalisme in Nederland genoemd. Die kwalificatie komt waarschijnlijk voor rekening van de uitgever want de auteur van de biografie levert hiervoor geen onderbouwing. Je kan zeker zeggen dat ideeën van Pekelharing over de rol van de overheid en algemeen kiesrecht later zijn gerealiseerd maar nergens wordt duidelijk wat de exacte rol van Pekelharing is geweest. Hij oefende vooral invloed uit door zijn publicaties en zat in belangrijke comités maar was zelf niet actief in de politiek of het bestuur. Als je al iemand de grondlegger van het sociale liberalisme wilt noemen dan kom je ook na het lezen van deze biografie niet uit bij Pekelharing. Dan denk je toch eerder aan mensen die hun sporen verdienden in de actieve politiek. Bijvoorbeeld Samuel van Houten die in 1874 met zijn wet tegen de kinderarbeid de eerste sociale wet tot stand bracht. Of Willem Treub die tussen 1993 en 1996 als wethouder van Amsterdam de wildgroei aan particuliere bedrijven voor gas, water, telefoon en vervoer in gemeenschapshanden bracht en omzette in openbare nutsbedrijven. Of Herman Goeman Borgesius die in het liberale kabinet Pierson aan het begin van de twintigste eeuw belangrijke wetten als de Leerplichtwet, de Ongevallenwet, de Woningwet en de Gezondheidswet door het parlement loodste.
Slepende discussies
Herman de Liagre Böhl schreef eerder biografieën over socialisten en sociaal-democraten uit verschillende tijdperken: Herman Gorter, Floor Wibaut, Connie Patijn, Han Lammers en Roel de Wit. Zijn biografie van Pekelharing is beknopt. In 140 pagina’s volgt hij het leven van Pekelharing en ondersteunt dat met lange citaten uit zijn werk. Die zijn ook in het negentiende-eeuwse Nederlands van Pekelharing best te lezen. Pekelharing schreef helder en zakelijk. Hij behandelde de grote thema’s van zijn tijd: de sociale kwestie, het kiesrecht, het onderwijs en het belang van vakbonden en coöperaties. Geen van deze onderwerpen komt in de biografie uitvoerig aan de orde. Het gaat vooral om de samenhang tussen deze onderwerpen en de pogingen om hier in de tweede helft van de negentiende eeuw greep op te krijgen. Discussies sleepten zich tientallen jaren voort. De liberalen waren onderling ernstig verdeeld over het kiesrecht en de gereformeerden wilden de uitbreiding van het kiesrecht alleen steunen in ruil voor bekostiging van het bijzonder onderwijs. Uiteindelijk werden het algemeen mannenkiesrecht en de bekostiging van het bijzonder onderwijs pas bij de Pacificatie van 1917 tegen elkaar uitgeruild. Twee jaar later volgde het vrouwenkiesrecht. De sociale kwestie bleef onopgelost.
Brede waardering
De Liagre Böhl besteedt weinig aandacht aan het persoonlijk leven van Pekelharing. Voordat hij naar Delft verhuisde schreef hij brieven aan zijn moeder waaruit de auteur citeert, na zijn verhuizing naar Delft komt het privéleven van Pekelharing niet meer aan bod. Pekelharing was niet getrouwd maar over zijn persoonlijk leven is verder niets bekend. De biografie is eerder een ideeëngeschiedenis en een beschrijving van de politieke vraagstukken in de tweede helft van de negentiende eeuw. Pekelharing werd door liberalen en sociaal-democraten gewaardeerd. De titel van de biografie Een veel begrijpend mens komt uit een herdenkingsartikel bij zijn dood in 1922 waarin hij werd geprezen als leermeester, als intellectueel, als mens en als vriend.
Een veel begrijpend mens. Leven en werk van Baltus Pekelharing (1841-1922)
Herman de Liagre Böhl
Uitgeverij AMB
ISBN paperback 97890 9038967 7
Verschenen in december 2024
Bestelinformatie
 en zijn sociaal liberalisme){kind=link}