Anna van Saksen, de tweede vrouw van Willem van Oranje

In de historiografie heeft Anna van Saksen, de tweede vrouw van Willem van Oranje, een slechte naam. Een vrouw die vanwege haar ‘onbevredigde eerzucht in dronkenschap en wellust verstrooijing zocht’, volgens Reinier Cornelis Bakhuizen van den Brink. Haar echtelijke ontrouw achtte hij ‘onstichtelijk voor onze lezers’. Dat Willem van Oranje zelf een schuinsmarcheerder was, dekte Bakhuizen van den Brink met de mantel der liefde toe. Het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saksen uit 1853 wilde de prille constitutionele monarchie een hart onder de riem steken. Dan hoef je niet alles te weten van de Vader des Vaderlands.

In Anna van Saksen. Verstoten bruid van Willem van Oranje bekijkt Femke Deen het rampzalige huwelijk tussen Willem en Anna door een moderne bril. Meer nog dan een herbezinning op de reputatie van Anna van Saksen is het Deen te doen om het hoe en waarom van dit huwelijk, dat op 24 augustus 1561 in Leipzig gesloten werd.

Het Heilige Roomse Rijk

Willem van Oranje, op dat moment 28 en sinds 3 jaar weduwnaar, verstevigde met het huwelijk de positie van de Nassaus in het Heilige Roomse Rijk. Daarnaast beschikte Anna als protegé van de keurvorst van Saksen over een behoorlijke bruidsschat. Dat was een uitkomst voor de stadhouder, die flink in het rood stond. Hij was het aan zijn stand verplicht om op te grote voet te leven. Dat Anna volgens ooggetuigenverslagen van tijdgenoten bepaald niet moeders mooiste was, was een klein gebrek maar geen bezwaar. Ook het geloof behoorde geen obstakel te zijn voor dit monstervond tussen de huizen Oranje-Nassau, Hessen en Saksen. Zij was luthers, hij katholiek. Willem verzekerde zijn landsheer Filips II dat hij de moederkerk nooit zou verloochenen. De toekomstige schoonfamilie, die het vertrek van Anna naar de lichtzinnige Nederlanden met argusogen aanzag, beloofde hij intussen alle gewetens- en geloofsvrijheid.

De Opstand

We staan dan aan de vooravond van de Opstand. Durfde Willem een onafhankelijkere koers te varen ten opzichte van Filips II met zijn nieuwe eega uit het protestantse Saksen aan zijn zijde? In ieder geval organiseerde hij een jaar na de huwelijksvoltrekking, gesteund door Egmond en Hoorne, de Liga der Edelen. Die drong in Brussel op het vertrek van kardinaal Granvelle aan en verlangde van Margaretha van Parma een versoepeling van de antiketterijmaatregelen. Twee jaar later volgde het – veel radicalere – smeekschrift van de lage edelen en de beeldenstorm. Madrid stuurde Alva naar de Nederlanden om er schoon schip te maken. Willem van Oranje had toen allang eieren gekozen voor zijn geld en was naar zijn slot in Dillenburg gevlucht. De onthoofding van Egmond en Hoorne op 5 juni 1568 bewees zijn gelijk. Hij hoopte op de steun van zijn nieuwe bondgenoten in de veldtocht die hij in de Nederlanden ondernam, maar kwam van een koude kermis thuis. De veldtocht liep in 1568 op een faliekante mislukking uit.

Anna van Saksen, de verstoten bruid

Anna had intussen het donkerbruine vermoeden dat ze met een kat in de zak was getrouwd. Het hofleven aan Dillenburg was ver beneden haar stand en haar relatie met de Nassaus deprimeerde haar tot op het bot. Het verstandshuwelijk met Willem van Oranje was om horendol van te worden. Anna vluchtte naar Keulen – toentertijd een kosmopolitisch, multireligieus oord – en begon er een verhouding met Jan Rubens, de vader van Peter Paul. Willem van Oranje voelde zich diep in zijn eer aangetast en weigerde ieder compromis. Alleen een juridische procedure durfde hij niet aan, vanwege zijn eigen vergrijpen tegen de huwelijkse trouw.

Twee maten

Anna vroeg zich in alle deemoed af waarom er met twee maten werd gemeten. Ze verloor de greep op haar erbarmelijke werkelijkheid, schreef verwarrende brieven aan de keurvorst van Saksen, Jan van Nassau, en zelfs Alva.

‘U moet geen acht slaan op wat ik uit wanhoop of ongeduld zeg, want zoals men mij de afgelopen veertien maanden heeft behandeld, zelfs al was ik een held geweest, dan nog zou ik een duivel zijn geworden,’

schrijft ze aan haar raadsman Jacob Schwartz.
Op 15 december 1577 overleed ze, 33 jaar oud.

Femke Deen beschikt over een beeldend vermogen van een hoge resolutie, met veel pixels en de nodige kleurschakeringen. Ze heeft zichtbaar plezier in de details van haar verhaal: de kleur van japonnen, het geloof in de stand van de sterren of de hiërarchische ordening van een huwelijksstoet krijgen de nodige aandacht in deze biografie. Het knappe is dat Deen nergens fabuleert, al haar beweringen zijn op oorspronkelijk onderzoek of secundaire literatuur gebaseerd. Die gedetailleerde benadering vraagt om een grote deskundigheid en vertrouwdheid met haar onderwerp. We krijgen een overtuigende inkijk gegund in het geestesleven van een zestiende-eeuwse vrouw van stand, die zichtbaar moeite had zich te onderwerpen aan de mores van haar tijd. Anna van Saksen. Verstoten bruid van Willem van Oranje is een heerlijke must read voor eenieder die in het tijdperk van de Opstand geïnteresseerd is.

Anna van Saksen. De verstoten bruid van Willem van Oranje
Femke Deen
Atlas Contact
ISBN 9789045024721
Verschenen in september 2018