Het duurt even voordat Anil Ramdas de hoofdrol opeist in zijn eigen ‘biografie’. Hoewel zijn naam al op de eerste pagina valt, is hij aanvankelijk alleen indirect aanwezig– als zoon van ouders waarvan het huwelijk al bij voorbaat gedoemd lijkt te mislukken en als de voorafschaduwing van de schrijver/essayist, die in zijn werk zal reflecteren op de feiten en situaties zoals die door zijn biografe Karin Amatmoekrim worden gepresenteerd.
Onderzoek in de vorm van een biografie
In de eerste hoofdstukken van In wat voor land leef ik eigenlijk? Anil Ramdas: onmogelijk kosmopoliet staat Suriname centraal: de koloniale geschiedenis en de door rangen, standen en culturen bepaalde maatschappij.
Een context die geschetst moet worden om in het vervolg van de biografie de nadruk te kunnen leggen op de relatie tussen Ramdas’ postuur en poëtica. Op hoe de door het kolonialisme bepaalde, zich van zijn positie bewuste en door anderen ook op basis van die context beoordeelde Anil Ramdas zich losmaakte van het idee dat hij een collectief moest vertegenwoordigen.
In welk land leef ik eigenlijk? beschrijft de ontwikkeling van het denken van de postkoloniale intellectueel Anil Ramdas, die zich moet verhouden tot veranderende politieke en culturele werkelijkheden. Het verhaal van zijn leven is daaraan voor Amatmoekrim, die promoveerde op deze biografie, ondergeschikt.
Aan In wat voor land leef ik eigenlijk? liggen wetenschappelijke onderzoeksvragen, theoretische uitgangspunten en aannames ten grondslag die in het proefschrift vanzelfsprekend wel, maar in de handelseditie niet benoemd worden.
Hoewel kennis over die context voor het lezen van de biografische studie niet per se nodig is, verklaren haar wetenschappelijke vertrekpunten wel waarom de zwaartepunten in de biografische schets van het leven en werk van Anil Ramdas liggen waar ze liggen.
Geboortegrond ontgroeid
Geboren werd hij in 1958 in Paramaribo, maar de plek die voor Anil Ramdas het referentiekader voor zijn gelukkige, maar niet geheel onbezorgde jeugd vormt, is Nickerie. Een dorpje in een afgelegen district, waar vader Harripersad Ramdas hoofdonderwijzer werd. Niet bepaald de omgeving die Kamla Sukul, zijn vrouw, zag als uitvalsbasis voor wat zij zichzelf ambieerde: Kamla Sukul was radiomaker, dichter en schreef een sleutelroman. Het was volgens haar ook niet de ideale omgeving om haar kinderen de opvoeding te geven die bij hun brahmaanse stand paste.
Anil, die de middelbare school doorliep in Paramaribo en daarna zoals zoveel Surinamers naar Nederland verhuisde om er te studeren, maar na de coup van Desi Bouterse in 1980 besloot er te blijven, zou niet alleen in gedachten nog regelmatig naar het dorp van zijn jeugd terugkeren.
Maar niet alleen Nickerie vormde hem, ook zijn Hindostaanse achtergrond en Brahmaanse afkomst, zijn aangeleerde eurocentrische kijk op de wereld en zijn verantwoordelijkheidsgevoel en loyaliteit: hij pendelde na de scheiding van zijn ouders letterlijk en figuurlijk tussen beide ‘kampen’, bepaalden hoe Anil Ramdas in het leven en in de wereld stond. Dat wil zeggen, tot het moment waarop hij eenmaal in Nederland uitgedaagd werd als migrant stelling te nemen.
Als student omringde hij zich met intelligente, getalenteerde, voornamelijk allochtone vrienden en ontwikkelde – geïnspireerd door postkoloniale denkers en schrijvers als V.S. Naipaul, Stuart Hall, Edward Said, Frantz Fanon en Kwame Anthony Appiah – ideeën over het wezen van de migrant. In zijn ogen was een migrant een buitenstaander, die vanwege zijn gefragmenteerde identiteit iets wezenlijks kan bijdragen aan de maatschappij.
Ideeën die hem, door wat voor zijn achterban moest doorgaan niet altijd in dank werden afgenomen: men nam hem zijn kritiek op Suriname en de slachtofferrol waarin een deel van de migranten zich volgens hem wentelde, kwalijk. In de ogen van zijn allochtone tegenstanders was hij een nestbevuiler.
Een stem in het debat
Een carrière in de wetenschap, een van de opties die voor de hand lagen, zat er na een conflict over het al dan niet schenden van de geheimhoudingsplicht in zijn dissertatie voor Anil Ramdas niet meer in. Vanaf dat moment richtte Ramdas zich op een rol als opiniemaker in het publieke debat. Want de stukken die hij schreef en de programma’s die hij maakte, overstegen het puur journalistieke: Ramdas was zelden een objectieve waarnemer die alleen maar verslag deed.
Meer dan hij dat in een rol als hoogleraar zou hebben gekund, boden deze podia hem de mogelijkheid om zichzelf te profileren als postkoloniale intellectueel.
Ramdas maakte furore, maar ondanks dat ging het al vrij snel bergafwaarts. Zijn houding riep weerstand op, met zijn gedrag overschreed hij grenzen, hij was niet langer alleen maar erudiet, maar kreeg de schijn – van arrogantie – tegen. Drank maakte ook in het geval van Anil Ramdas het nodige kapot: een huwelijk, vriendschappen, werkrelaties.
De man die aanvankelijk duidelijke ideeën had over hoe een migrant zich kon en diende te manifesteren, struikelde, viel en krabbelde uiteindelijk niet meer op.
Dat hij er niet in slaagde om ook in de vorm van literaire fictie een bijdrage te leveren aan het debat – zo’n schrijver was hij niet – stak hem.
Op zijn retour
De autonome geest die Anil Ramdas ontegenzeggelijk was, doofde snel uit. Een correspondentschap in India en een verblijf in Paramaribo deden hem meer dan ooit beseffen hoe ontworteld hij was. Als directeur van De Balie faalde hij. Badal, de roman die alles goed moest maken, flopte. Erger nog: die werd niet begrepen en vooral gelezen als de autobiografie van een van migrant die zijn gelijk – over onder andere white trash – niet kon halen.
Anil Ramdas raakte niet alleen zijn goede naam maar ook zijn vertrouwen in Nederland en zijn goodwill kwijt. Voor een man met ambities en idealen die streefde naar aanzien en roem, was de vernedering compleet. Op de dag dat hij 54 werd, koos hij voor de dood.
Postkoloniale lens
Voor haar promotieonderzoek keek Karin Amatmoekrim door een postkoloniale lens naar leven en werk van Anil Ramdas. Die kijk kleurt hoe zij in In wat voor land leef ik eigenlijk? de opkomst, het verval en de ondergang van Ramdas duidt. Op zich een verklaarbare insteek, gezien Ramdas’ achtergrond en de sentimenten die opspeelden in de tijd dat hij het publieke domein betrad en zijn bijdragen leverde aan het maatschappelijk debat. Maar ook risicovol, omdat daardoor alles, ook discussies en controverses, wellicht te eenzijdig verklaard worden. Zoals die tussen Ramdas en Joost Zwagerman over de clichématige weergave van de problematiek van niet-witte personages in de Nederlandse literatuur, een discussie die vooruitloopt op wat tegenwoordig culturele toe-eigening genoemd wordt. Dat de nadruk komt te liggen op een sociologische op het collectief gerichte duiding en verschillen van inzicht op persoonlijk vlak onderbelicht blijven. Dat ontwikkelingen die buiten het bestek van het postkoloniale vallen – zoals de ontwikkeling van het medialandschap – onvoldoende bij de analyse betrokken worden. En Anil Ramdas door een dergelijke benadering te nadrukkelijk als zwarte denker/schrijver wordt gepresenteerd en zijn postuur en poëtica daar al te vanzelfsprekend van afgeleid worden.
Karin Amatmoekrim begeeft zich daarmee op glad ijs. Dat tijdens haar promotie gevraagd werd of de keuze voor een biografisch onderzoek en het gebruik van egodocumenten wel de juiste weg was om de antwoorden te vinden op de vertrekpunten van haar onderzoek was dan ook geen vraag voor de bühne.
Wel degelijk een biografie
In eerste instantie wekt het boek van Karin Amatmoekrim de indruk een sociaal-geografische studie te zijn. Een boek waarin de gebiografeerde persoon staat voor uitkomsten die betrekking hebben op een groter geheel. Waarmee het denken en handelen van Ramdas vooral van belang zou zijn omdat beide kenmerkend en illustratief zijn voor een grote groep postkoloniale intellectuelen. Mensen die behoren tot een universele, morele gemeenschap (dat is wat in dit boek onder kosmopolieten wordt verstaan).
Als dat beeld kantelt, blijkt haar boek wel degelijk – ondanks de nadruk die Karin Amatmoekrim zegt te leggen op Ramdas’ denken, en zijn leven vooral in die context te belichten – een biografie. Zeker in de tweede helft van In wat voor land leef ik eigenlijk? Anil Ramdas: onmogelijk kosmopoliet krijgt het leven van Anil Ramdas een prominente plaats. Het gezin van herkomst, het gezin dat hij zelf sticht, de vrienden waarmee hij zich omringt: zijn biografe benoemt hun rol en betekenis en laat een groot aantal van hen aan het woord. Hun analyses en oordelen over Ramdas zijn scherp. Zij vergoelijken zijn gedrag niet.
Als biograaf vliegt ze uit de bocht door prijs te geven hoe zijn zoon bij thuiskomst de overleden Ramdas aantrof.
Geen schrijversbiografie
In wat voor land leef ik eigenlijk? Anil Ramdas: onmogelijk kosmopoliet is dus een biografie, maar geen schrijversbiografie, hoewel Karin Amatmoekrim zichzelf nadrukkelijk als letterkundige afficheert en op basis van dit onderzoek promoveerde tot doctor in de letteren.
Anil Ramdas was geen kunstenaar, ook al publiceerde hij de novelle Het besluit van Mai en de roman Badal en hoopte hij op erkenning als schrijver. Zijn denken kwam het meest tot zijn recht in zijn artikelen, essays en programma’s.
Dat heeft gevolgen voor de interpretatie van het begrip poëtica dat in Amatmoekrims onderzoek een belangrijke plaats inneemt. Waar bij poëtica in de literatuur doorgaans een directe relatie ligt tussen de opvattingen van een auteur en de vertaling van die opvatting in het werk, lijkt de term voor haarmeer een sociologische dan een literaire betekenis te hebben. Als het over Anil Ramdas en zijn poëtica gaat, gaat het over ‘individualisme als hoogste goed’ en de functie en plichten van een schrijver.
Niet psychologiseren is een gemiste kans
Waar het in de biografie aan ontbreekt, is het opwerpen en verklaren van een aantal kwesties in het leven van Anil Ramdas die vragen oproepen. In hoeverre was Anil Ramdas het slachtoffer van zijn eigen verwachtingen? Hoe verhouden Ramdas’ brahmaanse afkomst en de bevoorrechte positie waar hij zich op liet voorstaan zich tot zijn marxistische maatschappijopvatting en ideeën over de gelijkwaardigheid van mensen? Kon hij uit de voeten met zijn eigen kijk op heimwee (waarbij het vasthouden van herinneringen en het koesteren van het verleden leiden tot een onbetrouwbare kijk op de verdwenen werkelijkheid)?
De letterkundige Karin Amatmoekrim houdt zich bewust verre van het psychologiseren over de persoon Anil Ramdas. Zij voelt zich daartoe niet bevoegd. Maar door vooral te beschrijven en niet te interpreteren (dat laat zij in haar boek aan anderen over) laat zij ook kansen liggen. Een biograaf kan niet in het hoofd van een gebiografeerde kijken, maar zij moet wel wijzen op de discrepanties in het denken en handelen van haar protagonist.
In wat voor land leef ik eigenlijk? Anil Ramdas: onmogelijk kosmopoliet
Karin Amatmoekrim
Prometheus
ISBN 978-90-446-3725-0
Verschenen in september 2023
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 39,99)Bestel als e-book bij bol.com (€ 23,99)
