Angela Merkel, kanselier in een turbulente tijd

Zestien jaar is Angela Merkel bondskanselier van Duitsland geweest. Als er een nieuwe regering is gevormd, treedt ze terug. Ter gelegenheid van haar komende afscheid is er in Duitsland en daarbuiten al veel teruggekeken op het tijdperk Merkel. Daarbij is uitvoerig geput uit de biografie van Ralph Bollmann, Angela Merkel, Die Kanzlerin und ihre Zeit uit juni 2021. Sinds eind september ligt de Nederlandse vertaling in de winkel.

De biografie is bijna 800 pagina’s dik, maar zij boeit van het begin tot het einde. Bollmann is journalist en volgt Merkel al vanaf het moment dat zij na de val van de muur actief werd in de Duitse politiek. Het boek bestaat uit drie delen, waarbij deel 1 en 2 samen precies de helft van het boek beslaan. Deel 1 gaat over het leven van Merkel in de DDR voor de val van de muur en deel 2 over haar opkomst in de Duitse politiek vanaf de hereniging. Het derde deel gaat over Merkels rol als kanselier en politicus op het wereldniveau. In die tijd heeft zij aan vele crisissen het hoofd moeten bieden: de financiële crisis na het faillissement van Lehmann Brothers, de Griekse schuldencrisis die een bedreiging vormde voor de euro, de annexatie van de Krim en de crisis in Oekraïne die de verhoudingen tussen het Westen en Rusland opnieuw op scherp zetten, de vluchtelingencrisis als gevolg van de burgeroorlog in Syrië, de opkomst van het populisme en extreem rechtse partijen en de toenemende druk op de naoorlogse bondgenootschappen als de NAVO en de EU na de verkiezing van Trump en de Brexit. Om haar loopbaan in stijl af te sluiten met de wereldwijde coronacrisis.

De DDR

Angela Kasner werd in 1954 geboren in Hamburg. Merkel is de naam van haar eerste man waarmee zij vier jaar getrouwd was en waarvan zij in 1981 scheidde. De familie Kasner was afkomstig uit het Duitse gebied dat na de Tweede Wereldoorlog Pools werd, nadat de grenzen van Polen een paar honderd kilometer naar het Westen werden opgeschoven. Dat bracht een verhuisstroom van liefst 13 miljoen mensen richting Duitsland op gang. Misschien een van de redenen dat Merkel tijdens de vluchtelingencrisis in 2015 niet erg onder de indruk was van een paar honderdduizend Syriërs die naar Duitsland probeerde te vluchten. Het verleidde haar tot haar beroemde “Wir schaffen das”, een uitspraak die onmiddellijk uit zijn verband werd gerukt en waarvoor ze zowel is geprezen als verguisd. In 1957 verhuisden Angela’s ouders van West- naar Oost-Duitsland. Meer dan twee miljoen burgers uit de DDR namen in de tweede helft van de jaren vijftig de omgekeerde weg, totdat de bouw van de muur dat in 1961 onmogelijk maakte. Vader Kasner was dominee in Templin, een provinciestadje ten noorden van Berlijn. Het gezin hield afstand van de regerende SED, maar verzette zich niet actief tegen het regime. Angela blonk op school uit in wiskunde, natuurkunde en Russisch en ging natuurkunde studeren in Leipzig omdat ‘twee en twee altijd vier blijft, zelfs onder Honnecker’. Pogingen om haar te rekruteren voor de Stasi hield ze af. Dat was voldoende voor het regime om te verhinderen dat ze docent werd en de Oostduitse jeugd kon verpesten. In plaats van leraar werd ze onderzoeker in Berlijn, woonde in kraakpanden en besteedde het grootste deel van haar vrije tijd aan reizen. Ze bezocht vrijwel heel Oost Europa en voormalige Sovjetrepublieken als Oekraïne, Armenië en Georgië. Ze ging samenwonen met haar collega Joachim Sauer, maar trouwde met hem pas in 1998 omdat de CDU een ongehuwd samenwonende toppoliticus in de partij niet zo’n goed idee vond.

De CDU

Na de val van de muur besloot Merkel haar onderzoeksbaan vaarwel te zeggen en politiek actief te worden. Iedereen in haar omgeving verbaasde zich erover dat zij met haar achtergrond, opvattingen en levensstijl koos voor de CDU. Maar Merkel is voor drie dingen: marktwerking, de Duitse hereniging en Europa. Dat vond ze het meeste terug in de CDU en vooral in Helmut Kohl. Ze kreeg een baan als woordvoerder van de partij, viel op en kwam al spoedig in het partijbestuur. Het verhaal hoe ze voor het eerst een zetel in de Bondsdag veroverde is te mooi om in een recensie te verklappen. Twee jaar na de hereniging, waarvan Bollmann duidelijk maakt dat het geen hereniging was maar het inlijven van de DDR door de Bondsrepubliek, wordt Merkel al minister, eerst van Gezinszaken en daarna van Milieu. Vrouwen afkomstig uit het oosten, daar hadden Kohl en de CDU behoefte aan. Merkel klom op als protegé van Kohl, ze werd vaak “Kohls Mädchen” genoemd. Als minister van Gezinszaken kreeg ze te maken met de verschillende vrouwenculturen in oost en west. In de DDR hadden vrouwen altijd gewerkt, in West Duitsland was het kostwinnermodel leidend. Pogingen om de kinderopvang te verbeteren en daardoor vrouwen de arbeidsmarkt op te krijgen mislukten grotendeels in het conservatieve Duitsland. Merkel leerde haar eerste politieke lessen.

In 1998 verloor Kohl de verkiezingen van Gerhard Schröder, de kandidaat van de SPD. De vader van de hereniging was na zestien jaar over zijn houdbaarheidsdatum heen. Merkel wordt secretaris- generaal van de CDU en laat haar leermeester Kohl vallen als zij ontdekt dat deze jarenlang illegale giften heeft aangenomen om partijactiviteiten te bekostigen. Merkel wordt partijvoorzitter en in 2002 oppositieleider in de Bondsdag. Dit deel van de biografie is voor niet-Duitsers wat minder interessant omdat het vooral over de Duitse binnenlandse politiek gaat. Maar het maakt wel duidelijk dat de politiek in Duitsland, wellicht nog meer dan in andere landen, een permanente loopgravenoorlog is omdat de verkiezingen in de zestien deelstaten op verschillende momenten plaatsvinden. Uitslagen in deze deelstaten zorgen steeds weer voor verschuivende krachtsverhoudingen en interne strijd binnen de partijen.

Bondskanselier

In 2005 wordt Merkel kanselier. Bollmann gaat uitgebreid in op haar stijl, op de gedachten achter haar kapsel en haar kledingkeus, op haar vertrouwelingen en de manier waarop Joachim Sauer zijn rol als ‘man van’ invult. Spoedig wordt ze geconfronteerd met de ene crisis na de andere. De eerste is de financiële crisis. Hoewel Merkel lid van de CDU is geworden vanwege de opvattingen over de vrije markteconomie ziet ze zich in de wereldwijde economische na het faillissement van Lehman Brothers genoodzaakt om banken te redden door staatsingrijpen. In de crisis rond Griekenland wordt duidelijk dat invoering van de euro zonder tegelijk afspraken te maken over een gezamenlijk financieel beleid in Europa voor grote problemen zorgt. Voor Merkel is het dilemma of ze de hand op de knip moet houden, met het risico de euro op het spel te zetten, of in eigen land in politieke problemen te komen door zuurverdiend Duits geld in de bodemloze Griekse put te storten. Uiteindelijk kiest ze ervoor Griekenland te steunen. Ook de vluchtelingencrisis tijdens de burgeroorlog in Syrië is volgens Bollmann het gevolg van het aannemen van het Verdrag van Schengen zonder afspraken te maken over een gezamenlijke bewaking van de buitengrenzen. In alle crisissen treedt Merkel op als een crisismanager met veel geduld en een rationele aanpak, die haar uiteindelijk een paar grote verkiezingsoverwinningen en veel waardering in het buitenland opleveren. Haar betrekkelijk liberale vluchtelingenpolitiek leidt wel tot de opkomst van de extreem rechtse Altenative für Deutschland (AfD), die tot haar grote verdriet vooral in het oosten van Duitsland voet aan de grond krijgt.

De laatste keer

In 2017 aarzelt Merkel lang om zich opnieuw kandidaat te stellen als kanselier. Volgens Bollmann is het de net teruggetreden Amerikaanse president Barack Obama die haar ervan overtuigt dat ze dit wel moet doen. Na de verkiezing van Trump en de Brexit staan de belangrijkste instituties van de naoorlogse ordening, de Verenigde Naties, de NAVO en de EU onder zware druk en Duitsland moet leiding geven aan het behoud van de Westerse waarden. Merkel stelt zich weer kandidaat, maar raakt in haar laatste periode steeds meer losgezongen van haar eigen CDU. Ze blijft haar liberale migratiebeleid verdedigen. ‘Ik heb lang genoeg in de DDR gewoond om nooit meer een muur om Duitsland te bouwen,’ zegt ze herhaaldelijk, stelling nemend tegen de conservatieve krachten in haar partij. Uiteindelijk, maar dat gebeurt na de voltooiing van de biografie, lijdt de CDU in 2021 de zwaarste verkiezingsnederlaag ooit, maar dat mag niet gezien worden als een afrekening met Merkel. Met de SPD-er Olaf Scholz kiezen de Duitsers voor de kandidaat die het meest op Merkel lijkt.

Bollmann heeft een boeiende biografie geschreven op het moment dat Merkel bezig is zich uit de actieve politiek terug te trekken. Een balans is zo kort na haar kanselierschap nog niet te trekken. Er zullen in de komende tijd nog veel nieuwe feiten en interpretaties naar voren komen. Misschien schrijft Merkel zelf ooit memoires. En haar rol zal mede beoordeeld worden aan de hand van de ontwikkelingen in de komende jaren. Maar Bollmann heeft, zonder te oordelen, een reconstructie van het leven en loopbaan van Merkel geschreven waar niemand in de toekomst omheen zal kunnen.

Angel Merkel. De kanselier en haar tijd
Ralph Bollman
Arbeiderspers
ISBN 9789029543934
Verschenen in september 2021

Bestelinformatie