“Alles heeft invloed op elkaar.” Op de top van de Chimborazo, wat toentertijd de hoogste berg van de wereld werd geacht, had Alexander von Humboldt op 23 juni 1802 zijn aha-erlebnis. Hij overzag het landschap en kwam tot het inzicht dat de natuur één groot organisme is, een “web van leven”. Menselijk ingrijpen in dat organisme bleef niet zonder consequenties. Humboldt is de oervader van het milieubewustzijn. En nog veel meer.
De Britse historica Andrea Wulf schreef met De uitvinder van de natuur een schitterende biografie van Alexander von Humboldt (1769-1859). Zij presenteert hem als een kind van de Verlichting, een rusteloze homo universalis, die na de dood van zijn harteloze moeder zijn burgerlijke bestaan als mijnbouwingenieur opgaf om met het geld van de erfenis zijn droom na te jagen: reizen, zover de wind hem bracht. In 1799 gaven de Spanjaarden hem een paspoort voor een expeditie naar Zuid-Amerika. Hij bleef er drie jaar en beschreef zijn avonturen in Ansichten der Natur.
Humboldt hield van de wildernis. Wat door Georges de Buffon omschreven werd als een oord van de verschrikking, het bewijs dat de Nieuwe Wereld inferieur is aan de Oude, was voor Humboldt het ‘Naturgemälde’ van het leven zelve. Hij rekende af met de fysicotheologische traditie in het natuurwetenschappelijke onderzoek, de idee dat de natuur een openbaring is van een almachtige God, die de schepping als een vernuftig uurwerk de mens in beheer heeft gegeven. In een dergelijk plaatje past niet de chaos van de wildernis, vandaar die afkeer voor het tropische regenwoud, dat erom schreeuwt geciviliseerd te worden.
Waar de graaf de Buffon chaos en desoriëntatie zag, zag Humboldt de huiveringwekkende pracht van het bestaan. Geen hof van Eden, verre van dat, maar een oord waar overleven een dagelijkse realiteit was. Soorten pasten zich aan hun omgeving aan, zo ontstond variatie in het planten- en dierenrijk. In tegenstelling tot voorgangers als Linnaeus was Humboldt er niet in geïnteresseerd om die te classificeren. Hem boeide het ontstaan van die verscheidenheid, door klimatologische en omgevingsfactoren. Charles Darwin vond in de geschriften van Humboldt de blauwdruk voor zijn evolutietheorie.
Aan het Valenciameer in Venezuela zag Humboldt de verwoestende hand van de mens in de natuur. Door de ontbossing van de Europese planters was het aardoppervlak meedogenloos aan de verzengende zon overgeleverd. De extreme verdamping zorgde voor zware regens, die op hun beurt de bodem wegspoelden. Humboldt was ervan overtuigd dat de mens een klimaatverandering kon veroorzaken. Een visionaire blik.
Ondanks alle variatie, de ‘wijdverbreide overvloed des levens’, was hij ervan overtuigd dat alles een oervorm had. ‘De natuur is een levend geheel, geen werkeloze massa.’ In essentie was dat een diep humanitaire gedachte. Als de menselijke soort ook een eenheid in verscheidenheid is, wie ben ik dan om de ander tot slaaf te maken. Tijdens zijn bezoek aan de Verenigde Staten, waar hij Thomas Jefferson ontmoette, raakte hij enthousiast over het Amerikaanse experiment, de Republiek die in haar onafhankelijkheidsverklaring uitdroeg dat alle mensen gelijk geschapen waren. Hij voerde levendige discussies met Jefferson over de inrichting van de nieuwe staat en onderschreef zijn visie van een federatie waarin de nadruk kwam te liggen op zelfvoorzienende landbouw. Slavernij vond hij, in tegenstelling tot Jefferson, een ongerijmdheid. Humboldt was een overtuigd abolitionist. Hij was ook een fervent tegenstander van het Spaanse kolonialisme in Zuid-Amerika. In 1804 ontmoette hij in Parijs Simón Bolívar, die – geïnspireerd door de geschriften van Humboldt – negen jaar later de Zuid-Amerikaanse revoluties zou leiden.
Het knappe aan De uitvinder van de natuur. Het avontuurlijke leven van Alexander von Humboldt is dat Andrea Wulf de denkkaders aan het einde van de achttiende eeuw moeiteloos weet te verweven met het spannende bestaan van haar hoofdpersoon. We lezen over de vriendschap van Humboldt met Goethe, aan wie hij schatplichtig is ten aanzien van zijn ideeën over de oervorm en het ontstaan van variatie door de aanpassing van de soort aan zijn omgeving. We lezen over de betekenis van Immanuel Kant voor zijn subjectivistische wetenschapsbeoefening. We lezen ook over de invloed die Humboldt zelf heeft uitgeoefend op de generaties die na hem kwamen. Bovenal is Wulf een rasverteller. De uitvinder van de natuur. Het avontuurlijke leven van Alexander von Humboldt is een absolute aanrader.
De uitvinder van de natuur. Het avontuurlijke leven van Alexander von Humboldt
Andrea Wulf
Atlas Contact
ISBN 9789045031170
Verschenen in mei 2016
Bestelinformatie
Bestel hier als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 39,99)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 9,99)
Bestel hier als hardcover bij bol.com (€ 39,99)
Bestel hier als ebook bij bol.com (€ 14,99)
Over het woord ‘abolionist’. Moet dat niet zijn : ‘abolitionist’ ? Iemand die pleit voor : ‘afschaffing’ van de slavernij.
U heeft volkomen gelijk. Dank voor uw oplettendheid.