“Verwey blijkt het beter te weten dan te kunnen.”, schreef Jan Jacob Slauerhoff in 1926.
Een harde maar, na het lezen van Als een meeuw op de golven. Albert Verwey en zijn tijd van Madelon de Keizer, volgens mij juiste kwalificatie van het dichtwerk van Verwey. Omdat Verwey veel meer was dan alleen een dichter, is het terecht dat er een biografie van bijna 700 pagina’s over de man is verschenen.
Een mooie vorm heeft de biograaf gekozen, Verwey beschrijven in relatie tot anderen. Beginnend met de schilder Jan Veth, eerst dichtersvriend, later aartsvijand Willem Kloos, om via zijn vrouw Kitty van Vloten, schrijver Lodewijk van Deysel, de Duitse dichter Stefan George, dichter Nicolaas van Eyck, met zijn eerste biograaf Maurits Uyldert te eindigen.
Reizen
Omdat de jonge Verwey goed is in Engels wordt hij aangenomen bij het bedrijf Zeegelaar en Van den Bergh en mag hij als 18-jarige in juni 1883 voor zaken naar New York en vandaar naar New Mexico. Een veelbelovend begin, waarbij je zou denken dat we met een flamboyante wereldreiziger te maken hebben.
In 1893 gaat Verwey met zwager Gerlof van Vloten op een tweede grote buitenlandse reis van twee maanden. Hij komt via Tanger en Córdoba in de Alhambra terecht en schrijft in een brief:
“ Wat was Holland vervelend op ‘t laatst. Niet mijn huis maar verder uit, dat van kunst en letteren. Wat een geleuter, wat een waanwijsheid, wat een gelooven dat alle grootheid en kleurigheid en zwaar leven ophielden buiten het kringetje. En daar begint het pas. Waarachtig daar begint het pas, want de Natuur als ze opengaat overgroeit toch alle beschaafde menschjes.”
Een duidelijke mening, die in de loop van zijn carrière niet veel zou veranderen. Maar het is natuurlijk wel een bal die gekaatst gaat worden. Dat zou ook de rode draad in zijn schrijversbestaan worden. Harde kritiek geven, en dus krijgen.
Verwey blijkt uiteindelijk iemand die graag fysiek maar nog liever met zijn hersenen reist. Hij is maatschappelijk betrokken en denkt na over het lot van de wereld.
“Wat wij zien weten wij, wat wij voelen weten wij maar wat is weten wij niet”,
filosofeert hij met Immanuel Kant en George Berkeley. Na zijn huwelijk met Kitty van Vloten, dat hem tot zwager van huisarts, psychotherapeut en schrijver Frederik van Eeden maakt, gaat het echtpaar in Villa Nova in Noordwijk wonen. Daar bouwt Verwey aan zijn gedroomde dichtersleven. Hij wilde vrij zijn en vrij laten in het huwelijk.
Partij
Op de dag dat de literaire actualiteit gedomineerd wordt door het nieuws dat de jonge dichter Lucebert een aanhanger van de nazi’s was, lees ik deze biografie uit. Verweys dichtwerk mag dan minder eeuwigheidswaarde hebben dan ‘Alles van waarde is weerloos’, geef mij toch maar diens principiële rechtlijnigheid die tot saaiheid of onbegrip leidt. Zo heeft hij altijd geweigerd lid te worden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, omdat hij niet wilde toegeven aan ‘de onredelijke gevoelens van een partijganger‘.
Uit de bonte verzameling aan tijdschriften die hij opzette en vaak met eigen geld in stand hield, wordt duidelijk dat hij bij zijn weerzin tegen de literaire wereld van die tijd gewoon zijn eigen literaire koninkrijk stichtte. De manier waarop Madelon de Keizer beschrijft hoe de voor- en afkeuren verdeeld waren, wie over wie schreef en waarin – De Beweging, wel of niet in De Nieuwe Gids of De Gids – laat zien dat het adagium ‘je bent wie je kent’ ook in de verheven wereld der schrijvers geldt. De Keizer heeft die verhevenheid eraf gehaald, en dat is mooi.
Het lijkt alsof Madelon de Keizer 130 jaar terug in de tijd is gaan denken. Haar taalgebruik is zwaar, verheven en poëtisch, terwijl ze tegelijkertijd nonchalant probeert te zijn. Dat is gelukt. Ze schrijft zoals het portret van de dichter is, geschilderd door Jan Veth, dat de omslag van het prachtig vormgegeven en gedrukte naslagwerk siert. Als je van het hele boek en niet alleen van de inhoud houdt, is deze biografie om van te smullen. U snapt, ik ben erg onder de indruk van het geheel en vind de Keizers missie zeer geslaagd.
Kloos
Ik heb maar een keer gefronst en dat is als De Keizer stelt dat de verloving van Verwey met Kitty van Vloten niet de reden was van de breuk tussen Verwey en Kloos. Om op dezelfde pagina te beweren dat dat wel zo is. “Kloos ging Verweys verloving zien als een daad van verraad aan hun intieme, exclusieve vriendschap en als een moedwillig opbreken van de dichterlijk twee-eenheid van hemzelf met Verwey. Hulpeloos en door drank beneveld stootte hij zijn hartsvriend van weleer genadeloos van zich af.” Maar ach, dan ben ik echt wel een kniesoor.
Mijn liefde voor de biografie als genre is groot, niet alleen omdat ik het fijne wil weten van mensen die iets gedaan of bereikt hebben dat de moeite van het opschrijven waard is. Ik ben gefascineerd door hoe en waarom anderen keuzes maken om de richting van hun aardse bestaan te bepalen en ik wil leren, nieuwe inzichten verwerven. En dat alles krijg ik van De Keizer. Verpakt in een boeiende, spannende en vermakelijke opleiding Literatuurgeschiedenis.
Leerstof die is gelardeerd met mooie en inspirerende uitspraken. Verwey en collega-dichter Herman Gorter vonden elkaar op Spinoza en verloren elkaar op Marx.
”Marxisten als Gorter hebben de ‘levende idee van Marx’ doen verstarren en daardoor grote schade toegebracht.”, was Verweys oordeel.
In zijn biografie van Everhardus Johannes Potgieter, oprichter van De Gids, schrijft hij: ”Wij beseffen dat wij zonder Nederlanders te zijn, waardeloos zouden zijn als Europeanen.”
Hoe zeer het lot van Europa Verwey aan het hart ging, blijkt niet alleen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Dan probeert hij, vergeefs, zijn Duitse dichtersvrienden uit de kring rondom Stefan George te overtuigen dat de weg van het nationalisme een doodlopende is. Ook in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog laat hij zijn stem horen.
September 1936 verschijnt in een aparte uitgave De dichter en het Derde Rijk. Nog eenmaal wil Verwey duidelijk maken wat volgens hem de rol van de dichter is en altijd zal zijn: “Want wat dichters Onverwoestbaar dragen is de vrijheid.”
Menno ter Braak verzucht in een recensie: ”Voor het eerst zou ik willen gelooven aan het dichterschap van Verwey.” Daarmee wordt duidelijk dat Albert Verwey misschien niet altijd als dichter, maar wel als mens richting gaf aan een op hol geslagen mensheid. Niet dat die zich daar ook maar iets van aantrok. Dat is blijkbaar het lot van de ‘ziener’ die hij als dichter probeerde te zijn. Verwey overleed op 8 maart 1937.
Als een meeuw op de golven. Albert Verwey en zijn tijd
Madelon de Keizer
Uitgeverij Prometheus
ISBN 9789044635201
Verschenen in december 2017
Bestelinformatie
Bestel hier als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 39,99)
