Abraham Gans: de dichtende dokter

Jij en de psychiatrie

Hoe moet ik jou benijden!
Niet door verstand en niet door streng betoogen,
Niet door geleerd en wetenschappelijk poge
Kun jij van pijn bevrijden,
Smart doen verkeeren in verblijden.

Niet door techniek, gegrond op theorieën, ernstig overwogen,
Door één kijken van je oogen
Weet jij de hoogste vreugde te bereiden!
Jij heelt de wreede pijnen,

Die in de diepste wonden knagen
Die in het binnenst brandend schrijnen.
Jij doet ze door je lach verdwijnen,
Hij maakt tot jubelzang het bitterst klagen,
Is sterkste en zoetste aller medicijnen.

Wie de biografie Dichten is willen leven over de neuroloog Abraham Gans (1885-1971) aanschaft, krijgt direct diens poëzie-oeuvre erbij. ‘Zonder een bloemlezing uit Gans’ pennevruchten,’ verantwoordt biograaf Mart van Lieburg zich, ‘zou deze biografie een kleur- en reukloze ruiker blijven.’

Daarmee heeft Van Lieburg, emeritus-hoogleraar medische geschiedenis aan zowel de Vrije Universiteit, Erasmus Universiteit en Rijksuniversiteit Groningen, wel een punt. In elk geval geven de gedichten van Gans, of die nu naar je goesting zijn of niet, voor een groter publiek wat sjeu aan dit boek – dat vooral ook een verslag is van de persoonlijke fascinatie van de biograaf voor zijn object van studie; hetgeen met biografieën natuurlijk wel vaker het geval is.

Doornig levenspad

De lezer die zich laat meeslepen door die fascinatie, leert een man kennen die volgens zijn biograaf een ‘doornig levenspad’ heeft bewandeld. Gans groeit op in een niet onbemiddeld Joods ondernemersgezin in het Gelderse Aalten. Het gezin verhuist voor de schoolgang van de kinderen naar Arnhem. ‘Van religieus fanatisme was in huize Gans geen sprake,’ noteert Van Lieburg. ‘Verdraagzaamheid was daar het parool.’

Op 2 oktober 1902 schrijft Gans zich in aan de Gemeente Universiteit in Amsterdam, de latere UvA, voor een studie medicijnen. Hij kiest voor de specialistatie neurologie en bekwaamt zich tevens in de psychiatrie. Ruim zes jaar later behaalt hij zijn artsdiploma. Hij vertrekt vrijwel direct naar het beroemde Hôpital de la Salpêtrière in Parijs. Daar is naar eigen zeggen neuroloog Pierre Janet een van zijn leermeesters; het is ook Janet die hem inspireert tot een proefschrift over de tastblindheid. Dat verdedigt hij uiteindelijk op 15 februari 1915 in de aula van de Amsterdamse universiteit; zenuwarts Cornelis Winkler is zijn promotor.

Aansluitend vindt Gans emplooi in diverse klinieken, ook voor een periode in Nederlands-Indië. Daarheen neemt hij zijn pas gehuwde vrouw Madeleine Povel mee – opvallend genoeg van streng katholieke en tevens gegoede huize; haar grootvader had grootwarenhuis ‘De Winkel van Sinkel’ opgericht. In Indië krijgt het echtpaar twee kinderen, later komen er nog drie kinderen bij. ‘Bij de opvoeding van de kinderen was de katholieke geloofsovertuiging van Madeleine allesbepalend,’ weet Van Lieburg.

Weer terug in Nederland komt Gans eerst in dienst bij Psychiatrisch Centrum Santpoort. Daar krijgt hij ook de ruimte wetenschappelijk onderzoek te doen, onder andere naar dementie en mongoloïde idiotie. In mei 1925 gaat hij in op een aanbod onbezoldigd privaatdocent in Leiden te worden – destijds een opmaat tot een lectorschap. Tot zijn teleurstelling volgt dat pas ruim twee jaar later.

Een productief of bijzonder wetenschapper is Gans niet. Wel publiceert hij in 1934 zijn magnum opus: Leerboek der neurologie. Geldt dat enige jaren als standaardwerk in het vakgebied, zijn superieuren zijn aanzienlijk minder gecharmeerd van hem. Mede door alle kinnesinne slaagt Gans er niet in zijn hoogleraarsambitie waar te maken.

Uiteindelijk wordt hij na de Tweede Wereldoorlog op een nogal kille en onwaardige manier weggebonjourd bij de Leidse universiteit. Zijn ontslag verneemt hij in eerste instantie via een mededeling in de pers. ‘Van een officieel afscheid is geen sprake geweest,’ schrijft Van Lieburg.

Zwijgen

Gans verblijft vanwege gezondheidsproblemen halverwege de jaren dertig meermalen voor langere perioden in kuuroorden en sanatoria. Privé gaat het evenmin goed met hem. Twee jaar voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog gaan Madeleine en Abraham uit elkaar. Het contact met zijn kinderen vewatert.

Opmerkelijk genoeg hertrouwt Gans als de oorlog drie maanden oud is, met Ria Klinkhamer, eveneens van katholieke huize. Dat bezorgt hem de status van ‘Mischlinge’, zoals de gemengde huwelijken worden genoemd. Als zodanig hoeft hij niet te vrezen voor deportatie. Wel krijgt hij met alle maatregelen te maken die de Duitsers aan Joodse artsen opleggen. Hij besluit evenwel onder te duiken, als een besluit is genomen om ook gemengd gehuwde Joden op te roepen voor de werkkampen. Tijdens zijn onderduik ontluikt zijn toewijding tot het hogere. Hij mediteert, doet veel aan Bijbelstudie, schrijft preken en gedichten en waant zich steeds meer een soort van profeet.

Na de oorlog zet die ontwikkeling zich versneld door. Hij vestigt zich als zelfstandig zenuwarts-psychotherapeut en ontwikkelt een religieuze variant van psychotherapie. Steeds inniger raakt de psychotherapie bij Gans verbonden, aldus zijn biograaf, ‘met het woord van de zwijgende God, het credo dat zijn denken en handelen op haast obsessieve wijze was gaan beheersen’. Onderstaand gedicht mag daarvan als illustratie dienen.

Beter dan denken

Beter dan denken
Beter dan dichten
Is bidden.

Denken is scheiden en binden
Dichten is zoeken en vinden.
Bidden is een zijn met God.

Nevelen van de geschiedenis

Van Lieburg heeft een betrokken, sympathieke, uiterst gedetailleerde en navenant gedocumenteerde biografie geschreven. Toch zal die vermoedelijk louter de liefhebber van medische geschiedenis aanspreken.

‘De herinnering aan Gans bij zijn kleinkinderen en hun verwanten vervaagde geleidelijk tot het stereotype beeld van de vriendelijke, maar zonderlinge geleerde die zijn dagen in eenzaamheid sleet in een rusteloos streven om doelen te bereiken die ook zijn naasten niet konden duiden,’ concludeert Van Lieburg. ‘Door zijn Leerboek der Neurologie waren er nog lange tijd medisch-specialisten die zich de naam Gans herinnerden als de auteur van dit waardevolle, hoewel voor de medische praktijk geleidelijk obsoleet geworden studieboek en naslagwerk. Maar net als onder de literatoren verdween zijn levensloop ook in de wereld van de neurologen en zenuwartsen in de nevelen van de geschiedenis.’

Het mag dan ook verbazing wekken als deze biografie tot een revival voor het wetenschappelijke en poëtische werk van deze esoterische, vrome neuroloog en dichter zal leiden. Daarvoor is Gans’ bijdrage aan het medische vakgebied en de dichtkunst te marginaal geweest – het lot der vergetelheid dat veruit de meesten van ons wacht, maar dan zonder gedegen biografie van ons leven.

Daarom, ter afsluiting van deze bespreking en als eerbetoon aan de mooie titel van deze biografie die verwijst naar zijn onderduiktijd, nog een gedicht dat door de herkenbaarheid van het onderwerp mogelijk wel velen zal aanspreken:

Onvoltooid

Met halve daden
Mijn leven beladen;
Met tartend verwijt
Komt dreigend de tijd,
Die niet weet van respijt.
De taak niet volbracht
En reeds nadert de nacht.

Dichten is willen leven. De neuroloog Abraham Gans (1885-1971)
Mart van Lieburg
Urk: TMGN
ISBN hardover 9789083133881
Verschenen in

Bestelinformatie

Bestellen via TMGN