Rie Mastenbroek, de vergeten kampioene van Berlijn

In Vergeten goud. Het leven van olympisch kampioene Rie Mastenbroek draait het uiteindelijk om de vraag wat sport en politiek met elkaar te maken hebben. Heel veel, zo blijkt uit de biografie van de ‘keizerin van de Spelen’ van Berlijn in 1936.

Hitlergroet

Rie Mastenbroek won drie gouden en één zilveren medaille op de zomerspelen van Berlijn in 1936, en was daarmee op dat moment de succesvolste Nederlandse sportster aller tijden. De Olympische Spelen van 1936 zijn vooral de spelen van Jesse Owens, die met zijn sportprestaties alle raciale vooroordelen van zijn gastheer ridiculiseerde. De Afro-Amerikaan steeg bij de huldiging van het verspringen torenhoog uit boven de blonde Lutz Long, die bij het hijsen van de Stars and Stripes de Hitlergroet bracht. Die heroïek ontbrak bij Rie volkomen. Tijdens haar Siegesehrung zag je vooral drie Arische dames op een rij staan. Gisela Arendt, die brons won, stak op het moment suprême eveneens haar rechterarm omhoog. Dat deden trouwens alle Duitse medaillewinnaars, inclusief de half-Joodse schermster Helene Mayer.

De Tuindersstraat in Rotterdam

Vergeten goud is ook een verhaal over drie generaties ongehuwde moeders, die in de volkswijken van Rotterdam het hoofd boven water moesten houden, toen een buitenechtelijk kind nog vooral een ‘ongelukje’ was. De vader van Rie – ene Jan die in het voetspoor van wielrenner Piet Moeskops wilde treden – kwam slechts sporadisch op bezoek, als hij aan zijn gerief wilde komen. Rie ging dan van arren moede maar baantjes trekken in het naburige sportfondsenbad. Niettemin was de onderlinge solidariteit in de Tuindersstraat groot. In de crisisjaren gingen de bewoners collectief in ‘huurstaking’. Er vonden huisuitzettingen plaats, tijdens de confrontaties met de politie viel zelfs een dode te betreuren, maar ze hielden voet bij stuk: de rechter kende hen een huurverlaging van 75 cent per week toe.

‘Ma’ Braun

In het sportfondsenbad trok Rie de aandacht van ‘Ma’ Braun-Voorwinde, die hemel en aarde bewoog om het dameszwemmen in Rotterdam op de kaart te zetten. Haar dochter Zus was een groot talent. Tijdens de Olympische Spelen in Los Angeles van 1932 behoorde ze zonder meer tot de kanshebbers, maar ze kwam onder mysterieuze omstandigheden op de intensive care van het ziekenhuis terecht. Zus is ervan overtuigd dat de Amerikaanse equipe haar vergiftigd heeft. Die ‘match fixing’ betekende meteen het einde van haar carrière. Rie behaalde intussen haar eerste successen tijdens de juniorkampioenschappen in het Thialf van Arnhem. Twee jaar later zwom ze haar eerste wereldrecords. ‘Ma’ had goud in handen, al moest de wildebras bijgeschaafd worden. Slechte prestaties werden genadeloos met oorvijgen afgestraft.

Na de succesvolle spelen kwam het tot een breuk met haar coach. Braun wilde Mien Mastenbroek uit de ouderlijke macht ontheffen en stapte naar de rechter om de voogdij over het supertalent te claimen. Oorvijgen waren daar aan toe, maar van haar moeder moesten ze afblijven. Toen Rie in Berlijn haar eerste goud won gingen haar gedachten naar haar uit. ‘Ik ben zo gelukkig, moeder!’ gilde ze in de microfoon van Han Hollander, de legendarische sportverslaggever, die in 1943 met zijn vrouw in Sobibór werd vermoord.

Kapsoneswijf

Rie kopieerde het drama van haar moeder en grootmoeder zonder omwegen. Ze raakte zwanger van Cor Kuijpers, een radiotelegrafist van vliegveld Waalhaven. Hij nam wel zijn verantwoordelijkheid en trouwde met Rie op 5 april 1939. Ze betrokken een woning in de Clemensstraat in Charlois op Rotterdam-Zuid. Een jaar later brak de oorlog uit. De Tuindersstraat werd tijdens het bombardement van 14 mei in de as gelegd. De Duitse bezetter was maar al te zeer in zijn expertise als radiotelegrafist geïnteresseerd, dus dook hij al vroegtijdig onder tijdens de Bezetting. Het huwelijk overleefde de langdurige afwezigheid van Cor niet. Kort na de bevrijding scheidde het stel, te vervreemd van elkaar. De alleenstaand moeder hoopte in Amsterdam emplooi te vinden als zweminstructrice.

Daar kwam Rie op een goede dag Fanny Blankers-Koen tegen, de vrouw die het op de Olympiade van Berlijn niet verder bracht dan een vijfde plaats maar tijdens de eerste naoorlogse spelen – die van Londen – furore maakte met 4 gouden medailles op de 100 m, de 200 m, de 80 m horden en de 4 x 100 m estafette. Blankers-Koen werd het symbool van het herrezen vaderland, een baken van hoop tijdens de wederopbouwjaren. Rie bleef vooral het meisje dat voor Hitler gezwommen had. Fanny gaf dan ook geen sjoege toen Mastenbroek haar enthousiast begroette op de Albert Cuijpmarkt. ‘Kapsoneswijf,’ dacht Rie.

Wijsheid achteraf

Marian Rijk vertelt het verhaal van Rie Mastenbroek zonder veel poespas, rechttoe rechtaan, met mooie details over de ontwikkeling van het vrouwenzwemmen in Nederland en de schoorvoetende acceptatie van vrouwen op de Olympische Spelen. Ik had graag meer gelezen over Mastenbroeks naoorlogse worsteling met de besmette spelen van Berlijn, want dat was natuurlijk de grote tragiek van haar leven. Rijk heeft de bronnen ‘zo zorgvuldig mogelijk in de context van de tijdgeest geinterpreteerd,’ zo vermeldt ze in haar verantwoording. Ze lijkt daarmee te willen zeggen dat wijsheid achteraf de historische blik troebleert als het om een juiste inschatting gaat van de façade die Hitler met zijn Fest der Völker had opgetrokken. Dat is natuurlijk niet helemaal waar. Er bleven sporters thuis vanwege het regime. De turnbond weigerde collectief af te reizen naar Berlijn. Rijk is duidelijk op de hand van Mastenbroek, maar daarmee gaat ze de eeuwige discussie over de relatie tussen sport en politiek enigszins uit de weg. Een kanttekening, meer niet. Vergeten goud. Het leven van olympisch kampioene Rie Mastenbroek is een mooie sportbiografie, met een aandoenlijk portret van een zeventienjarig meisje, dat in de zomer van 1936 ongewild terechtkwam in de arena van de wereldpolitiek.

Vergeten goud. Het leven van Rie Mastenbroek
Marian Rijk
Ambo Anthos
ISBN 9789026351105
Verschenen in juni 2020

Bestelinformatie