Sjak Rutten studeerde onderwijskunde en werkte in beleids- en adviesfuncties op het gebied van onderwijs en jeugdbeleid. Na zijn pensionering promoveerde hij in 2019 op De leesvader van Nederland, de biografie van frater Caesarius Mommers (1925-2007).
Caesarius Mommers was de meest succesvolle ontwikkelaar van onderwijsmethoden in de Nederlandse onderwijsgeschiedenis. Met zijn methode Veilig leren lezen hebben sinds 1960 tien miljoen kinderen in Nederland leren lezen. De biografie plaatst frater Caesarius en zijn leesmethode binnen de veranderingen in het onderwijs en het kloosterleven in de tweede helft van de twintigste eeuw. Caesarius ontwikkelde zijn methode toen hij onderwijzer was in een volkswijk in Tilburg en merkte dat kinderen met de bestaande methoden niet goed leerden lezen. Pas veel later, toen hij aan de universiteit van Nijmegen werkte, onderbouwde hij zijn methode wetenschappelijk. De van oorsprong katholieke methode wist door de ontzuiling vrijwel de hele Nederlandse markt te bereiken. De biografie geeft ook inzicht in de neergang van het kloosterleven. Over het ontstaan van kloosters en hun hoogtijdagen tijden het Rijke roomse leven was al veel bekend, maar er was nog nauwelijks onderzoek gedaan naar de neergang vanaf de jaren zestig en de manier waarop kloostercongregaties daarop hebben gereageerd. Frater Caesarius was als plaatsvervangend overste van de Fraters van Tilburg nauw betrokken bij de afbouw van de activiteiten en het zoeken naar nieuwe zingeving voor de overblijvende kloosterlingen.
Wat is de mooiste of beste biografie die je hebt gelezen?
Er zijn veel mooie biografieën, maar in deze coronaperiode kies ik voor Rachel Carson, Witness for Nature van Linda Lear. Rachel Carson (1907–1964) wordt beschouwd als de grondlegster van de moderne milieubeweging, al kwam die pas na haar dood op gang. In 1962 schreef zij Silent Spring, over de schadelijke gevolgen van menselijke activiteiten op de biologische ecosystemen. Centraal in Silent Spring stonden de verwoestende gevolgen van het grootscheeps gebruik van insectenbestrijdingsmiddelen op de biodiversiteit en daardoor uiteindelijk ook op de menselijke gezondheid. Zij ondergroef met haar boek het idee dat de mens ongelimiteerd de natuur naar zijn hand kan zetten. Dat is in deze tijd actueler dan ooit. Velen houden zich bezig met vraag of de coronacrisis mede te wijten is aan de ongelimiteerde exploitatie van de natuur. Kunnen we terug naar de wereld voor corona of moeten we meer rekening houden met de grenzen die de planeet aan de menselijke activiteit stelt?
Wat sprak je zo aan in deze biografie?
Rachel Carson was een bescheiden medewerkster van een natuurbeschermingsorganisatie. Hoewel zij een briljant student was kwam zij als vrouw en vanwege haar armoedige afkomst nooit in aanmerking voor de prestigieuze wetenschappelijke posten die bij haar capaciteiten hadden gepast. Zij was literair begaafd en schreef in haar vrije tijd een drietal feelgood boeken over het leven in het water en de zee. De bekendheid die ze daarmee opbouwde benutte ze om een uitgebreid netwerk in de natuurwetenschappelijke wereld op te bouwen. Dat hielp haar toen ze betrokken raakte bij een aantal milieuzaken, waarbij grote schade werd aangericht door het overvloedig gebruik van bestrijdingsmiddelen. Veel van die effecten waren bekend, maar geen wetenschapper was in staat het verhaal te schrijven dat het publiek en de politiek uiteindelijk wakker schudde. Voor Rachel Carson was het schrijven van Silent Spring het levenswerk, wat ze moest en zou voltooien, ondanks de zorg voor een hoogbejaarde moeder, het opvoeden van het zoontje van een jong gestorven nicht, waarover niemand in de familie zich verder wilde ontfermen, een zwakke gezondheid en uiteindelijk ook een zich snel uitzaaiende kanker. Het knappe van de biografie is dat Linda Lear het, met uitgebreide correspondentie van Carson als belangrijkste bron, als een spannend verhaal weet op te schrijven. Je weet hoe het afloopt. Silent Spring is er gekomen, maar je wil het uitschreeuwen als Rachel weer door een volgende tegenslag wordt getroffen: “Hou vol Rachel. Je bent er bijna.” De biografie geeft een onthullend beeld van de manier waarop de chemische industrie Carson in diskrediet probeert te brengen, vooral ook omdat ze een vrouw is. Als ze eindelijk erkenning krijgt voor haar keiharde werk kan ze daar niet meer van genieten. Ze is ze te ziek om lezingen te geven en de toegekende eredoctoraten in ontvangst te nemen.
Wat heeft de biografie met je gedaan?
Het zijn niet altijd de mensen met de grootste mond die de wereld het meest beslissend veranderen. De bescheiden, maar vastberaden en gedreven Carson had uiteindelijk meer invloed op het denken over het milieu dan alle hooggeleerde natuurwetenschappers bij elkaar. Dat trof me ook in het werk van Caesarius. Gestaag en onverstoorbaar doorwerkend aan zijn methode had hij uiteindelijk een grotere invloed op het Nederlandse onderwijs dan de hele goegemeente van onderwijswetenschappers.
De biografie zet ook aan tot nadenken over de grenzen aan de groei. Na het lezen ervan denk ik dat de opwarming van de aarde met het vervangen van de fossiele energie door duurzame energie nog wel op te lossen is. Maar over de vermindering van de biodiversiteit ben ik sinds Carson veel minder optimistisch. Er wordt nog steeds en misschien wel meer dan ooit onverantwoord omgegaan met de natuur.
Van wie zou je graag een biografie willen lezen?
Ik heb niet speciaal één persoon op het oog, maar ik heb tijdens het schrijven van mijn proefschrift ontdekt dat de kloosterarchieven een schatkamer aan materiaal bevatten, niet alleen voor biografieën, maar ook voor romans, films en wetenschappelijke verhalen. Mocht ik ooit gedacht hebben dat kloosters een plaats waren van serene rust en toewijding aan God, dan ben ik er door mijn onderzoek wel achter gekomen dat kloosterlingen vooral gewone mensen waren en zijn: met ambities, zorgen en frustraties, met hoop, wanhoop, jaloezie en onderlinge strijd. Ik had niet alles wat ik tegenkwam nodig voor mijn proefschrift, maar bij het lezen van sommige stukken dacht ik in een Shakespeariaans drama terecht gekomen te zijn.
Waarom houd je van de biografie?
De biografie is de manier om de geschiedenis tot leven te brengen. Mensen zijn het product van maatschappelijke omstandigheden, die hen vaak overkomen. Personal troubles are sociale issues, zoals Charles Wright Mills zegt in The sociological imagination: als het oorlog wordt, komt de verzekeringsagent achter het afweergeschut. Maar iedereen heeft keuzes. Keuzes op de kruispunten van het leven, daar gaat het om.
De Leesvader van Nederland is opgenomen in de proefschriftendatabank van de Universiteit van Amsterdam en via open access voor iedereen te lezen.
