Vader Edward Anseele; Vlaamse kruising tussen Troelstra en Domela Nieuwenhuis

Het is 1913, iets meer dan honderd jaar geleden. Edward Anseele houdt een redevoering; De spaargelden van de werkende klasse.

Hij zegt:

‘De burgerij zal nooit dulden dat die miljoenen, die aan de armen toebehoren, zouden dienen om hen te bevrijden van het juk waarmee de burgerij hen onderdrukt. En waarom zoudt ge die niet mogen gebruiken in uw eigen voordeel, als de regering er wel mee mag speculeren? Want kijk, het geld dat de bank aan de arbeiders weigert te lenen, investeert ze op verzoek van de regering wel in een Chinese spoorwegonderneming.’

Alleen al dit citaat lijkt me genoeg reden om de biografie Vader Anseele die Eric Bauwens voor uitgeverij Vrijdag schreef, eens te gaan lezen. Het boek verhaalt van de geschiedenis van de Vlaamse arbeidersbeweging ten tijde van Domela Nieuwenhuis en Pieter Jelles Troelstra.

Anseele is zoon van een Gentse schoenmaker. Een jonge bevlogen man die ervan overtuigd is dat het leven voor zijn familie en al die andere ploeteraars om hem heen beter moet kunnen. Alleen zijn naam wordt voluit geschreven op de lijst van deelnemers bij het congres waar de basis van de Belgische Socialistische Partij wordt gelegd, in 1877.

De rest van de deelnemers gebruikt initialen, uit angst voor hun baan. Anseele hoeft niet bang te zijn, hij is als enige in dienst van de partij. Hij is slim en bruikbaar, als letterzetter en organisator.

Hij schrijft een roman in feuilleton, volgens de schrijver Louis Paul Boon te vergelijken met de Max Havelaar. De titel is Voor het volk geofferd en gaat over de relatie tussen een idealist en de dochter van een rijke bourgeois die daar natuurlijk niks van wil weten. Anseele gebruikt hele stukken uit zijn toespraken als socialistisch voorman. Het feuilleton is te lezen in de partijkrant waarvan hij hoofdredacteur en letterzetter is. Er is natuurlijk nergens geld voor.

Negen jaar later, in maart 1886 noemt hij tijdens een verhit debat de Belgische koning Albert I ‘volksmoordenaar nummer 1’ en dat laat de gevestigde orde niet op zich zitten. Anseele wordt opgepakt en krijgt zes maanden gevangenisstraf. Bij zijn vrijlating ontvangt hij bloemen namens Domela Nieuwenhuis, de anarchistische arbeidersvoorman, die op dat moment in Nederland ook vastzit wegens majesteitschennis. Domela had de koning alleen maar lui en nutteloos genoemd.

In 1902 komt de opmars van de socialisten tot stilstand. Mislukte stakingen vanwege gefrustreerde stakers die geweld gebruiken en daarmee de goodwill van het grote publiek verspelen. Dat leidt dan weer tot mindere verkiezingsresultaten.

Coöperatie

Ondertussen was er al heel veel bereikt. Samen sterk staan, was het devies. Er kwam een eigen bakkerij, waar betaalbaar brood werd verkocht. De opbrengst van de verkoop kwam ten goede aan de mensen die er werkten en kochten. Niet veel later ontstond de coöperatie Vooruit met verschillende bedrijfstakken. Anseele schijnt in eerste instantie wat sceptisch te zijn geweest, er moest politieke actie gevoerd worden, geen brood gebakken. Maar wanneer hij ziet dat het echt werkt, wordt hij de grote aanjager. En hij is een gewiekst zakenman.

Op de Gentse Vrijdagmarkt kopen de socialisten een groot pand, voor de eerste socialistische supermarkt. Op 18 november 1894 gaat het open, om drie jaar later tot op de grond toe af te fikken. Gelukkig is het gebouw goed verzekerd, met hulp van industrieel Solvay. Er komt een Volksdrukkerij die de partijkrant Vooruit gaat drukken. Ook een eigen brouwerij, want ‘een glas goed, gezond en zuiver bier is de beste manier om alcoholisme te bestrijden.’

Gent

In 1913 is De Wereldtentoonstelling in Gent. De socialisten kunnen daar laten zien hoe de heilstaat eruitziet. Gent is over de hele wereld bekend vanwege het socialistenparadijs in aanleg. Er wordt ook druk gebouwd aan een nieuw arbeiderspaleis, maar dat is niet klaar voor de wereldtentoonstelling, dus laten ze daar een mooie maquette van zien. Een jaar later, in het weekend van 15 op 16 augustus 1914 zal de officiële opening zijn. Maar op 4 augustus vallen de Duitsers België binnen, het gebouw wordt in bezit genomen door vluchtelingen.

Op dat moment is Anseele schepen (wethouder) in Gent. Hij is tijdens de Eerste Wereldoorlog verantwoordelijk voor de bevoorrading van de stad als het gaat om levensmiddelen en kolen. Ambitieus blijft hij, ondanks de loodzware omstandigheden. Vier jaar later is hij plaatsvervangend burgemeester, heeft een ontmoeting met de koning en wordt daarmee de eerste Vlaamse socialist die in de regering van het naoorlogse België komt. Hij wordt minister van Openbare Werken.

Er moet nodig een financiële instelling komen, besluit de partij in 1913. De bank van de Arbeid. Tot die tijd beheerde de coöperatie Vooruit 233 spaarboekjes van de aangesloten verenigingen en de spaargelden van meer dan duizend militante arbeiders/stakers.

In 1931 draaien er zesentwintig ‘rode’ fabrieken op geld van de NBA. De socialisten hebben hun eigen bedrijven in de bouw, textiel, visverwerking, drank en media. De Bank van de Arbeid staat zeventiende in de lijst van zesenzestig banken die België dan telt. Drie jaar later, in maart 1934 gaat de bank failliet.

Er is op ontoelaatbare en incompetente manier omgegaan met leningen en het spaargeld van tienduizenden Belgen. Op alle gebouwen van de socialisten zit een hypotheek en het spaargeld van de arbeiders moet worden gered door de nationale bank van België.

Hendrik de Man, partijgenoot en opvolger van Anseele als minister van Openbare Werken en tegenstander van coöperaties, wil dat de verantwoordelijken gestraft worden, een interne onderzoekscommissie moet uitzoeken waar het fout is gegaan. Wat blijkt? Onbekwaamheid, niet de crisis is oorzaak van de ondergang van de bank. Anseele was een alleenheerser met drie vertrouwelingen. Familieleden kregen baantjes toegespeeld.

Anseele betoont nimmer spijt, wordt de oude ‘moeial’ genoemd, als minister blijft hij zich voortdurend bemoeien met de gang van zaken binnen de coöperatie Vooruit. Op 18 februari 1938 overlijdt hij. Zijn hart is op. Hij krijgt een vorstelijke begrafenis.

Het grootste gedeelte van deze biografie leest lekker weg, als een opbeurend overzicht van wat de mens vermag als er samengewerkt wordt. Goed en overzichtelijk opgebouwd, fijne introducties bij elk hoofdstuk, zodat je echt benieuwd raakt naar wat er te lezen valt.

Idealisme loont, zo blijkt. Of lijkt. Totdat we komen bij het gedeelte over het failliet van de Bank van de Arbeid. De toon van de biograaf blijft dezelfde, maar omdat de inhoud van die woorden nogal onthutsend zijn, komt die des te harder aan.

Vader Anseele. Edward Anseele (1856-1938), politicus, ondernemer, mythe
Eric Bauwens
Uitgever Vrijdag
ISBN 9789460017964
Verschenen in augustus 2019

Bestelinformatie