Het spoorwegnet dat in het midden van de negentiende eeuw in Europa werd aangelegd, bevrijdde niet alleen mensen en goederen van hun lokale isolement, maar ook ideeën, klanken en beelden konden zich door de stoomtrein veel gemakkelijker verplaatsen dan voorheen. Madame Bovary en Oliver Twist, de schilders van Barbizon en de impressionisten, de Unvollendete van Schubert en de Negende van Beethoven waren niet langer gebonden aan tijd en plaats. Alle Menschen werden Brüder, zong het spoor. Orlanda Figes verdedigt die these met verve in Europeanen. Het ontstaan van een gemeenschappelijke cultuur.
Ivan Toergenjev, Pauline en Louis Viardot
Dat we van de Oeral tot aan de Atlantische oceaan en van Trondheim tot in Palermo min of meer van dezelfde boeken, opera’s en schilderijen houden, duidt op het bestaan van zoiets ongrijpbaars als een ‘Europese bewustzijn’. Figes schetst de totstandkoming van een gemeenschappelijke cultuur aan de hand van drie levens: Ivan Toergenjev (1818-1883), Pauline (1821-1910) en Louis Viardot (1800-1883). Toergenjev sprak met zijn Jagersverhalen en Vaders en zonen een waar internationaal lezerspubliek aan, Pauline Viardot trad als sopraan op in zo’n beetje alle gerenommeerde concertzalen van Europa en haar echtgenoot Louis Viardot droeg met zijn publicaties bij aan het liberale elan dat het politieke klimaat in Europa in het revolutiejaar 1848 voorgoed zou veranderen. Ze vormden een ménage a trois, en ze waren kosmopolieten in de ware zin van het woord. Grensoverschrijdend, in woord en daad.
Onderbouw-Bovenbouw
De collectieve biografie van Toergenjev en de Viardots stelt Figes in staat de voorwaarden in kaart te brengen die het ontstaan van een Europese cultuur mogelijk maakten. Karl Marx beschreef hoe de onderbouw – de economie, de productiewijze, de klassenverhoudingen – de bovenbouw van het staatsbestel, de kunsten en de ideeën dicteerde, maar hij was daarin niet de eerste. ‘Naarmate de afstanden die plaatsen van elkaar gescheiden houden voor iedereen worden verkort, neemt de afstand die mensen van elkaar scheidt evenredig af,’ schreef Constantin Pecqueur, die van grote invloed is geweest op Marx, in 1839. De verbindingen tussen Keulen en Antwerpen (1843), Parijs en Brussel (1846), Wenen en Praag (1848) moesten toen nog stand komen. Het spoor bracht de provincie in contact met culturele hoofdsteden als Parijs, Londen en Wenen, de operahuizen en concertzalen trokken publiek uit heinde en verre aan. Het spoor veranderde met de kiosk en de uitvinding van de pocket het aanzien van de Europese literatuur en het maakte de concerttournees van Franz List en Clara Schumann mogelijk.
Toeristenindustrie
Die transportrevolutie werd ingebed in het ontstaan van een internationale toeristenindustrie. De reisgidsen (die van John Murray uit 1836, de Baedecker uit 1839) schreef de toerist voor hoe hij zich in den vreemde moest gedragen, welke culturele mijlpalen hij moest bezoeken en wat hij daaraan mooi moest vinden. Een hele geruststelling. Reisauteurs als John Ruskin inspireerden tot een bezoek aan Venetië, dat aan het einde van de achttiende eeuw niet meer was dan een ‘vervallen tussenstop’ tijdens een Grand Tour. In de kunsthistorische gidsen van Louis Viardot trof de reiziger de belangrijkste Europese musea aan en de collecties die daarin te bewonderen waren. De Wereldtentoonstellingen in Londen, Parijs en Berlijn bevorderen niet alleen de uitwisseling van productiemiddelen, maar ook van virtuositeit, ideeën, stromingen. Kortom, canonvorming alom.
Europese canon
Het begrip ‘canon’ heeft oorspronkelijk alleen betrekking op de heiligenlevens en geloofsteksten, maar is door Auguste Comte met zijn Calendrier positiviste en Catéchisme positiviste geseculariseerd. De kunstenaar groeide in de loop van de negentiende eeuw uit tot een ‘grote man’ voor wie standbeelden werden opgericht of die een plek kreeg in het Panthéon in Parijs, zoals Victor Hugo in 1885. De geboorte- en sterfdagen van Schiller en Goethe groeiden uit tot culturele herdenkingen, als waren zij heiligen op een heiligenkalender. De begrafenis van Verdi bracht in 1901 in Milaan 300.000 mensen op de been, volgens Figes nog steeds de grootste massademonstratie ooit in Italië. Langs de kant van de weg hieven de rouwenden spontaan het Slavenkoor uit Nabucco aan toen de baar voorbijtrok, want dat kenden zij uit het hoofd.
Figes maakt door de combinatie van collectieve biografie en cultuurgeschiedenis van de wording van de Europese canon een invoelbaar en spannend verhaal. Europeanen. Het ontstaan van een gemeenschappelijke cultuur is een duizelingwekkend erudiete en meesterlijk vertelde cultuurgeschiedenis van de negentiende eeuw.
Europeanen. Het ontstaan van een gemeenschappelijke cultuur
Orlanda Figes
Nieuw Amsterdam
ISBN hardcover 9789046825044
ISBN e-book 9789046825051
Verschenen in oktober 2019
Bestelinformatie
Koop als hardcover bij bol.com (€ 42,99)Koop als ebook bij bol.com (€ 14,99)
Koop bij Athenaeum Boekhandel Bestel als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 42,99)
Bestel als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 14,99)
