De oorlog en vrede van Hermanus Willem Koekkoek (1867-1929)

Jos Hilkhuijsen, de auteur van Hermanus Willem Koekkoek – Schilder en illustrator van oorlog en vrede (1867-1929), beschrijft in zijn inleiding zo’n beetje de droom van iedere biograaf. Als conservator van het voormalige Legermuseum in Delft trof hij bij de verhuizing naar Soesterberg enkele dozen zonder opschrift aan met tekeningen van de Russisch-Japanse oorlog, de Balkanoorlog en de Eerste Wereldoorlog. Ze waren door kunstschilder Hermanus Willem Koekkoek voor een Engels tijdschrift gemaakt. Hilkhuijsen groef verder. Hij ontdekte niet alleen deze dozen, maar vond in Duitsland ook het persoonlijk archief van de kunstenaar, met tal van brieven en andere persoonlijke memorabilia. Hij ordende het archief en schreef een biografie van Hermanus Willem Koekoek.

Fotografie

Koekkoek werd geboren in Amsterdam en stamde af van een geslacht dat vele generaties kunstenaars had voortgebracht. Over zijn jeugd is niet veel bekend, vaststaat dat hij de liefde voor de schilder- en tekenkunst met de paplepel kreeg ingegoten. In 1888 ging hij met zijn vader naar Londen, waar hij zijn toekomstige vrouw leerde kennen, Louise de Layen. Ze kregen een dochter: Hermie, die later ook kunstenares werd. Ze bleven in Londen wonen, waar Koekkoek de kost verdiende als illustrator. Zijn werk maakte hem beroemd, niet alleen in Engeland maar ook in Australië en de Verenigde Staten.

Na de Eerste Wereldoorlog keerde hij terug naar Nederland, waar de meeste mensen inmiddels hun buik meer dan vol hadden van oorlog en verwoesting. Bovendien deed de fotografie haar opgang, en dat maakte dat er veel minder werk was voor illustratoren als Koekkoek. Hij hield zijn hoofd boven water met het schilderen van landschapstaferelen en stadsgezichten, maar daar lag zijn hart niet. In 1929 stierf hij aan een longziekte. En met zijn dood stierf zijn reputatie. Is dat terecht?

Paarden

Als schilder van paarden in oorlogstaferelen is hij wellicht ongeëvenaard. Hij gaf zelf toe dat hij mensen niet zo interessant vond, en dat zie je op zijn schilderijen. De mensen lijken uitsluitend te dienen als decor en om hun uniformen mooi uit te laten komen. Maar de paarden, die tonen een ander verhaal. Ze lijken in zijn schilderijen de ware slachtoffers van de oorlog te zijn. Je ziet tijdens een veldslag de paniek in hun ogen en in hun lichamen. En je ziet hun ingetogen kracht in rust. Misschien is Koekkoek alleen al vanwege zijn paarden onterecht vergeten.

De biografie is voorzien van honderden illustraties waarvan de meeste oorlogstaferelen tonen. Ik betrap me erop dat ik er met enige tegenzin naar kijk. Oorlog is gruwelijk! Dat zie je in deze schilderijen eigenlijk niet, omdat ze vooral het heroïsche van de oorlog lijken te benadrukken. Wat dat betreft geeft de biografie ons een tijdsbeeld waarin de wereld vrolijk ten strijde trok omdat men er zin in had. Een tijd waarin meedoen aan een oorlog tot glorie en roem kon leiden.

Hilkhuijsen besteedt dan ook een groot deel van deze fraai vormgegeven biografie aan de schilderijen en wat ze betekend hebben en geeft minder een psychologisch portret van kunstenaar. Ook omdat daar niet zo heel veel over te vinden is. Koekkoek was er de man niet naar om zijn emoties te tonen. In dat opzicht was hij een kind van zijn tijd. Toch zou je graag willen weten waarom Koekkoek zich in 1887 voor het enorme bedrag van 500 gulden liet vervangen voor zijn diensttijd bij de Nationale Militie waarvoor hij was ingeloot. En dat voor iemand die van jongs af aan bezield was met een enorme hartstocht voor het militair bedrijf!

Verder zou de lezer geholpen zijn als er wat meer aandacht was geweest voor de tijd waarin Koekkoek leefde. Wat was de positie van een kunstenaar in die tijd? Hoe zag Londen en Amsterdam er rond de eeuwwisseling uit? Welke politieke en culturele stromingen voerden de boventoon? En had Koekkoek daar een mening over?

Nee, een indringend portret van de kunstenaar biedt het boek niet. Wel een prachtige verzameling illustraties van het oorlogsbedrijf. Als je die heroïsche schilderijen bekijkt, en bedenkt wie ze geschilderd heeft, begrijp je beter wat Koekkoek bezielde toen hij in een depressieve bui aan een Londense kunsthandelaar schreef dat “alleen een nieuwe oorlog alles weer goed zou maken”.

Hermanus Willem Koekkoek – Schilder en illustrator van oorlog en vrede (1867-1929)
Jos Hilkhuijsen
Uitgeverij Vantilt
ISBN 9789460044380
Verschenen maart 2019

Bestelinformatie