Het grote publiek kent Dietrich Bonhoeffer van zijn verzet tegen de nazi’s, waarvoor hij op 9 april 1945 op negenendertigjarige leeftijd ter dood werd gebracht. Ook zijn gedichten, waarvan er één als gezang 398 in het liedboek voor de kerken werd opgenomen, zijn bij velen bekend.* De prachtige en omvangrijke biografie Bonhoeffer Pastor, martelaar, profeet, spion geeft een compleet beeld van het leven van deze theoloog. Het gedicht ‘Wir bin ich?’ is in het boek als facsimile afgedrukt.
‘Bin ich das wirklich, was andere von mir sagen?
Oder bin ich nur das, was ich selbst in mir weiss?’
Eric Metaxas geeft in zijn biografie niet alleen inzicht in het leven van Bonhoeffer, maar ook een ongekend mooie beschrijving van het leven in Duitsland in de eerste helft van de twintigste eeuw. De auteur begint en eindigt zijn boek met een ontroerend verslag van de herdenkingsdienst voor Bonhoeffer in Londen op 27 juli 1945. In Duitsland is zijn dood dan nog niet bevestigd. Zijn tweelingzus die hij met haar joodse man hielp vluchten, woont met haar gezin de dienst bij. Zijn ouders die de dag tevoren van een buurman hebben gehoord dat na hun twee eerdere zonen nu ook deze zoon is overleden, luisteren via de radio mee. ‘Terwijl het echtpaar het verdrietige nieuws in zich opnam dat de goede man, hun zoon, niet meer leefde, namen veel Engelsen het moeilijk te verteren nieuws in zich op dat de dode man een goede Duitser was. Zo maakte de wereld weer een begin om met zichzelf in het reine te komen.’
Zijn jeugd
Dietrich Bonhoeffer, wordt in Breslau geboren als één na jongste –vlak voor zijn tweelingzus Sabine- in een gezin van acht kinderen. Zijn vader is hoogleraar psychiatrie en neurologie en directeur van het psychiatrisch ziekenhuis. Zijn moeder vormt de spil van het gezin. Het eerste hoofdstuk is misschien wel het belangrijkste van het boek. Hier beschrijft Metaxas beeldend hoe de kinderen Bonhoeffer opgroeien in een warme, onbekrompen wereld vol volksverhalen, sprookjes, poëzie en muziek, thuis en in hun vakantiehuis in Bohemen. Hij laat zien hoe religie onlosmakelijk deel uitmaakt van die opvoedingssfeer en eerder tot uiting komt in waarden als onzelfzuchtigheid, edelmoedigheid en hulpvaardigheid die de ouders van Bonhoeffer hun kinderen voorleven en de bijbelverhalen die zij hen voorlezen, dan in dogmatiek en kerkbezoek. Metaxas maakt op een onnadrukkelijke manier aannemelijk dat Dietrichs jeugd in dit intellectuele gezin bepalend is geweest voor zijn verdere leven. Het eerste hoofdstuk blijft in ieder volgend hoofdstuk doorklinken. Doordat het zoveel indruk maakt, beleeft de lezer vanzelfsprekend de queeste van de theoloog Bonhoeffer, het genoegen dat hij schept in het omgaan met jongeren, zijn opstelling in de Tweede Wereldoorlog en de wijze waarop hij zijn dood aanvaardt, vanuit de achtergrond van zijn jeugd in Breslau en het Boheemse woud en –na de verhuizing van het gezin- in Berlijn en het Harzgebergte. In 1941 schrijft Bonhoeffer:
‘In mijn fantasie leef ik veel in de natuur, op de bergweiden bij Friedrichbrunn… Ik lig dan op mijn rug in het graf, zie bij een briesje de wolken langs de hemel trekken en luister naar geluiden van het bos. Het is opmerkelijk hoe sterk deze herinneringen uit de kindertijd een mens zijn leven lang beïnvloeden. Het lijkt mij onmogelijk en in strijd met mijn wezen dat wij een huis gehad zouden hebben in het hooggebergte of aan zee. Het middelgebergte is de natuur – Harz, Thüringerwald, Weserberge – die bij mij past en mij heeft gevormd.’
Keuzes
De Eerste Wereldoorlog lijkt een abrupt einde te maken aan de jeugd van de kinderen Bonhoeffer. Dat hun oudste broer Walter bezwijkt aan de verwondingen die hij aan het front heeft opgelopen, maakt veel indruk. Hoewel Dietrich een veelbelovend musicus zou kunnen worden – hij speelt prachtig piano en componeert al op jonge leeftijd – , kiest hij toch voor een theologische studie. Dat wordt hem binnen het gezin niet in dank afgenomen. Het wordt merkwaardig gevonden dat iemand die behoort tot de academische elite en wiens vader en broers vooraanstaande wetenschappers zijn, deze keuze maakt. Bonhoeffer gaat studeren in Berlijn, maar tijdens en ook na zijn studie, wanneer hij predikant en wetenschapper is, brengt hij veel tijd in het buitenland door. Net als zijn jeugd, hebben ook zijn reizen grote invloed op zijn theologische visie. Door zijn tijd in Rome raakt hij gegrepen door de vraag: Wat is de kerk? Het concept kerk is voor hem veel breder dan een katholieke of lutherse kerk en gaat in de richting van een universele christelijke gemeenschap, een oecumenische kerk die verbonden is met de dagelijkse realiteit. Bonhoeffer kiest niet voor de in zijn tijd populaire vrijzinnige visie van de historisch kritische bijbelinterpretatie, maar voelt zich meer aangetrokken door Karl Barth die bijbelteksten niet slechts ziet als historische bronnen, maar als dragers van de wijze waarop God zich openbaart. Door zijn ervaringen in Frankrijk en Spanje leeft Bonhoeffer zich steeds meer in in het lot van armen en verschoppelingen.
‘Elke dag leer ik mensen kennen, althans hun omstandigheden, en soms lukt hij mij om door de verhalen heen te kijken en de persoon zelf te kiezen – en tegelijkertijd valt mij één ding voortdurend op: hier ontmoet ik mensen zoals ze zijn, ver van de maskerade van de christelijke wereld (…) echte mensen.’
In Amerika voelt hij zich vooral thuis in de ‘negerkerken’ waar in het ‘heden en het verleden sprake was van lijden’. Hier maakte hij ook voor het eerst kennis met de vernietigende kracht van racisme.
De opmaat naar de Tweede Wereldoorlog
Vanaf het begin neemt Bonhoeffer in zijn preken duidelijk stelling tegen het nazisme.
‘De kerk heeft slechts één altaar, het altaar van de Almachtige… voor wie alle schepselen moeten knielen… Degene die iets anders zoekt kan maar beter wegblijven, hij kan niet bij ons zijn in het huis van God… de kerk heeft slechts één kansel, en vanaf die kansel zal het geloof in God worden gepreekt en geen ander geloof, en geen andere wil dan de wil van God, hoe goed een andere opvatting ook is bedoeld.’
Hij ziet het als de plicht van de kerk om achter de Joden te staan, de staat te bevragen, de slachtoffers van de staat te helpen en de staat tegen te werken indien dat nodig is. In de Duitse kerkstrijd komen de Deutsche Christen die een poging doen het christendom te verbinden met het nazisme en de Bekennende Kirche waarvan Bonhoeffer één van de oprichters en leiders is en die zich afzet tegen het nazisme, tegenover elkaar te staan. Nadat hij een oproep krijgt om dienst te nemen, vertrekt Bonhoeffer naar Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. De Bekennende Kirche heeft geen officieel standpunt als het gaat om militaire deelname en hoewel Bonhoeffer daar persoonlijk grote bezwaren tegen heeft, wil hij de kerk niet in verlegenheid brengen door dienst te weigeren. Hij wil degenen die niet in zijn positie verkeren en weinig anders kunnen dan toetreden tot het leger, niet afvallen. Maar hij vindt het bijna ondraaglijk in het buitenland te zijn nu Duitsland in zo grote nood verkeert. Hij neemt het besluit de Verenigde Staten te verlaten en komt op 27 juli 1939 aan in Berlijn.
Het einde
Door zijn vele contacten in het buitenland heeft Bonhoeffer van meet af aan een grote rol in het bespelen van de publieke opinie als het gaat om de beeldvorming ten opzichte van Hitler en diens opvattingen over de jodenvervolging en de rol van de kerk onder het nazi-regime. Doordat Bonhoeffer zich door zijn familie in gegoede Duitse kringen bevindt waar men zich niet kan verenigen met de nazi-ideologie, heeft hij eveneens een rol in het directe verzet tegen Hitler. Omdat hij zijn werk alleen kan uitvoeren door de schijn te wekken samen te werken met de nazi’s – voor de Abwehr – , heeft dat tot onbegrip geleid. Toch heeft juist dit hem in staat gesteld een grote rol te spelen in de aanslagen die in 1943 en 1944 op Hitler worden gepleegd. Hoewel de eerste aanslag – waarvan de nazi’s dan nog niets weten – niet de reden vormt voor zijn arrestatie op 5 april 1943, zijn beide aanslagen wel de reden voor zijn executie in 1945. Ook zijn broer Klaus wordt geëxecuteerd vanwege zijn betrokkenheid. Metaxas beschrijft de mislukte aanslagen en de arrestatie van Bonhoeffer tegen het licht van zijn relatie met de achttienjarige Maria van Wedemeyer met wie hij zich drie maanden eerder heeft verloofd. De brieven die hij met haar wisselt, verdiepen het beeld dat de lezer in deze biografie krijgt van de mens Bonhoeffer. In februari 1945 wordt Bonhoeffer op transport gesteld naar Buchenwald. Op 8 april wordt hij in Flossenbürg omgebracht. De kamparts doet verslag van zijn laatste ogenblikken. ‘Ik werd diep getroffen door de manier waarop deze sympathieke man bad, zo vol overgave en zo zeker van verhoring. Op de plaats van de terechtstelling zei hij nog een kort gebed en beklom daarna moedig en kalm de trap naar de galg. De dood volgde na een paar seconden. In de bijna vijftig jaren dat ik heb gewerkt als arts heb ik zelden een man zo vol overgave aan God zien sterven.’
Deze biografie
In zijn biografie heeft Metaxas gebruik gemaakt van niet eerder gehanteerde bronnen. Zo wordt nieuw licht geworpen op Bonhoeffers ervaringen in de Verenigde Staten en op zijn relatie met Maria von Wedemeyer. De theologie van Bonhoeffer speelt in de biografie van Metaxas een belangrijke rol. Door te citeren uit brieven en theologische verhandelingen gebruikt de auteur Bonhoeffers eigen woorden om zijn ontwikkeling als theoloog weer te geven en de voortgang van zijn leven. Een mooi voorbeeld is een rondzendbrief uit augustus 1941 waarin hij naar aanleiding van de dood van een aantal leden van de Bekennende Kirche schrijft over de zin van het sterven als Christen, waarbij Metaxas opmerkt: ‘Daarin staan woorden die een licht werpen op zijn dood.’ De auteur beschrijft het onderwerp van zijn biografie tegelijk chronologisch en thematisch. De hoofdstukken zijn chronologisch geordend, maar binnen de hoofdstukken komen thema’s voor, zoals Wat is de kerk? of Bonhoeffer als docent, die zo zijn ingekleurd dat vanuit een gekozen thema teruggeblikt wordt op eerdere periodes en wordt vooruitgezien naar latere. Dat maakt dat deze biografie een gevoel geeft van ondergedompeld te worden in het leven van de hoofdpersoon. Door binnen de weergave van Bonhoeffers leven heden, verleden en toekomst steeds weer te verbinden, geeft Metaxas de lezer de gelegenheid Bonhoeffer dicht te benaderen. Een bijkomend voordeel van het werken met thema’s is dat het de lezer de gelegenheid biedt zich gedetailleerd in een onderwerp te verdiepen, ook wanneer deze de hele 598 pagina’s tellende biografie (nog) niet als geheel leest. Deze biografie doet op een grootse manier verslag van een leven, maar is niet alleen informatief. Door het opnemen van de vele teksten van Bonhoeffer zelf, heeft Metaxas een boek geschreven dat de lezer steeds opnieuw zal inspireren.
*’Von guten Mächten wunderbar geborgen, Erwarten wir getrost, was kommen mag, Gott ist mit uns am Abend und am Morgen Und ganz gewiss an jedem neuen Tag.’
Lees ook onze recensie van de biografie over Dietrich Bonhoeffer van Ferdinand Schlingensiepen door Yko de Groot.
Dietrich Bonhoeffer. Pastor, marteleaar, profeet, spion.
Eric Metaxas
Uitgeverij Groen
ISBN 9789088970221
Verschenen september 2012
[…] en de nazi’s. Er is al minstens een handvol biografieën over hem geschreven, waaronder die van Eric Metaxas. In Duitsland verscheen in 2007 een biografie van de hand van Ferdinand Schlingensiepen, die in […]