1600. Slag bij Nieuwpoort. Ook in de huidige tijd, waarin jaartallen minder belangrijk worden geacht, lijkt dit jaartal uit onze vaderlandse geschiedenis in steen gebeiteld. Misschien omdat het zo’n mooi rond getal is? Misschien omdat het een prettig ritme heeft? Misschien ook omdat het met die glorieuze tijd te maken heeft, die wij de Opstand noemen? De tijd waarin dat kleine Nederland het opname tegen dat grote Spanje?
1600. Slag bij Nieuwpoort. De Staten-Generaal wilden, onder leiding van Johan van Oldenbarnevelt, Spanje meer onder druk zetten. Ze stuurden prins Maurits tegen zijn wil met een leger naar Duinkerken, om daar de kapers te verslaan die op bevel van Spanje Hollandse schepen lastig vielen. Halverwege zijn tocht naar Duinkerken werd het leger van de prins overvallen door het Spaanse leger. Bij Nieuwpoort werd slag geleverd. Weliswaar won de prins die veldslag, maar de tocht werd in de Republiek toch als een mislukking beschouwd. Er was geen gebied veroverd en er waren flinke verliezen aan manschappen geleden. De verstandhouding tussen Maurits en Oldenbarnevelt verslechterde er nog meer door.
Het was de slag die de breuk tussen Prins Maurits en Johan van Oldenbarnevelt in de openbaarheid bracht. Misschien werd toen al het begin van het einde aangekondigd voor de raadspensionaris. Een breuk die zijn beslag vond in de onthoofding van Van Oldenbarnevelt op 13 mei 1619.
Hoe het kon dat twee mannen, die aanvankelijk een goede relatie met elkaar hadden, langzaam maar zeker van elkaar vervreemden, wordt door Wilfried Uitterhoeve in zijn boek De zaak Oldenbarnevelt. Val, proces en executie op kundige wijze uiteengezet. Hij laat zien hoe ingewikkeld de politieke posities in die tijd waren en hoe wankel het machtsevenwicht was tussen de Staten-Generaal, de Provincies, en het huis van Oranje.
Macht
Hoewel de positie van raadspensionaris onduidelijk was, bleek Van Oldenbarnevelt lange tijd de juiste man op de juiste plaats te zijn. Als geen ander wist hij sluimerende conflicten te sussen en het delicate evenwicht in de Republiek te bewaren. Lange tijd was Van Oldenbarnevelt dan ook de steun en de toeverlaat van prins Maurits. Dankzij Van Oldenbarnevelt wist de prins de onduidelijke situatie van het Oranjehuis, die was ontstaan na de dood van Willem van Oranje, te verbeteren.
De populariteit van Maurits groeide vanwege zijn militaire successen. Die militaire successen waren overigens mede te danken aan het financiële beleid van de raadspensionaris, die Maurits van de noodzakelijke geldmiddelen voorzag. Maurits was als militair een groot voorstander van een harde houding ten opzichte van Spanje. Van Oldenbarnevelt was als politicus eerder geneigd tot onderhandelen. Zo was Van Oldenbarnevelt een even groot voorstander van het Twaalfjarig Bestand, als Maurits er tegenstander van was.
De politieke tegenstellingen werden vergroot door een religieuze conflict. Maurits was een aanhanger van de orthodoxe leer van Calvijn, en wilde deze tot staatsgodsdienst verheffen, terwijl Van Oldenbarnevelt voor een veel tolerantere opstelling koos.
Onthoofding
Waarom Maurits uiteindelijk de breuk op de spits dreef en zijn voormalige kompaan ter dood liet brengen, kan ook jurist en historicus Uitterhoeve niet echt verklaren. Ondanks de vele bronnen die hem ter beschikking staan – bijna alle notulen van de verhoren, talloze brieven, memories, notulen, dagboeken en andere geschriften zijn bewaard gebleven – laat de prins de biograaf niet het achterste van zijn tong zien. Misschien was Maurits iets begonnen wat hij op een gegeven moment niet meer in de hand had?
Zeker is wel dat de onthoofding hem veel sympathie heeft gekost en in het land de verhoudingen verzuurde. Johan van Oldenbarnevelt werd door zijn onthoofding een symbool van strijd tegen tirannie en godsdienstdwang. Dat hij na 400 jaar wordt herdacht met veel publicaties en tentoonstellingen zegt misschien ook wel iets over onze tijd. Van Oldenbarnevelt lijkt voor ons de personificatie van verdraagzaamheid.
Uitterhoeve is erin geslaagd om op zeer vaardige wijze hoofd- van bijzaken van elkaar te scheiden. Hij is niet verdronken in zijn materiaal, maar neemt de lezer mee in zijn zoektocht naar het verloop van de rechtsgang. Hij weet zijn punten goed voor het voetlicht te brengen door zijn argumenten met interessante citaten kracht bij te zetten. En gelukkig heeft hij ervoor gekozen om deze citaten te hertalen in hedendaags Nederlands. Dit komt de leesbaarheid van het boek ten goede.
Het is een plezierig boek om te lezen, dat prachtig is vormgegeven en veel interessante illustraties bevat. Uitgeverij Vantilt verdient een compliment voor de zorgvuldige wijze waarop zij dit boek heeft vormgegeven.
De zaak Oldenbarnevelt. Val, proces en executie
Wilfried Uitterhoeve
Uitgeverij Vantilt
ISBN 9789460044113
Verschenen in januari 2019
Bestelinformatie
Koop bij Athenaeum Boekhandel Bestel als paperback bij Athenaeum Boekhandel (€ 23,50)
Bestel als paperback bij bol.com (€ 23,50)
