Waarom kunnen we ons zo moeilijk voorstellen dat vrouwen een integraal onderdeel vormden van de oorlogsvoering hier te lande, niet alleen als slachtoffers van masculien geweld, maar ook als actief betrokkenen? Het lijkt wel alsof we Hannie Schaft als een uitzonderlijk fenomeen herdenken, terwijl de vrouwen van Ravensbrück wel beter weten. Ongetwijfeld heeft het te maken, zoals Els Kloek concludeert in Kenau en Magdalena. Vrouwen in de Tachtigjarige Oorlog, met de verwetenschappelijking van het historische onderzoek in de negentiende eeuw. Als het niet in de akten staat, is het niet gebeurd, gaf Leopold von Ranke zijn vakbroeders mee – dus verdween met de historische bronnenkritiek de vrouw van het slagveld. Het opstellen van akten is nu eenmaal een mannending, ook in lang vervlogen tijden. Zo werd de heroïsche rol van Kenau Hasselaer tijdens het beleg van Haarlem in 1572-‘73 naar het rijk der fabelen verwezen. In de negentiende-eeuwse burgergeest was een vrouw die op de wallen stond, om de Spaanse belegeraars met tonnen pek en stenen te bekogelen, een anomalie: een vrouw doet zoiets niet, die hoort als een Florence Nightingale de gewonden te verzorgen en de stervende soldaat met een vriendelijke glimlach en een stichtelijk woord bij te staan. Kenau leed toen al onder haar lexicografische reputatie van “virago, manwijf”, zoals de Dikke Van Dale het type beschrijft.
Het knappe van Kenau en Magdalena is dat Els Kloek deze ontmythologisering met verve ter discussie stelt. Daarbij maakt ze gebruik van alle middelen die haar als historica ter beschikking staan: oorspronkelijk bronnenonderzoek, historische context en een herwaardering van het gesproken woord en de verbeelding als zinvolle duidingen van het bestaan. Er is meer tussen hemel en aarde dan alleen een perkamenten werkelijkheid.
Vrouwenvendels
Al tijdens haar levensdagen, toen het beleg nog plaatsvond, werd van Kenau Hasselaer gesproken. Johannes Arcerius, een Friese geloofsvluchteling die in Haarlem een veilig onderkomen had gezocht, getuigt in zijn Historie ende waerachtich verhael van Kenau, die “boven alle anderen een mannelijk hart in ’t lijf (heeft) gehad.” Duitse prenten toonden haar in vol ornaat: met piek en houwdegen aan haar zijde. Ene Wouter Jacobsz, een koningsgezinde broeder, noteerde in zijn dagboek dat tijdens het beleg van Haarlem vrouwenvendels actief meededen aan de strijd. Een geuzenlied uit 1573 bezong de moed van de Haarlemse amazones: “Want vrouwen kwamen zo stoutelijk aan/ Met stenen, pekrepen, vuur en vlam / Wierpen ze de Spanjaars van de muren / Zij kreten als lelijke dieren.” Propaganda van prinsgezinde opstandelingen, die de burger moed moest geven?
Kloek toont aan dat vrouwen alle belang hadden bij de verdediging van hun stad, want ze wisten maar al te goed wat hun te wachten stond, als de legers van Alva de stadspoorten wisten te beslechten. Zij waren op de hoogte van het bloedbad dat op 1 december 1572 in Naarden had plaatsgevonden, nadat het stadsbestuur zich had overgegeven. Plundering, verkrachting en genocide was het genadebrood van de huursoldaat, die na een maandenlange belegering, veelal zonder soldij, eindelijk los kon gaan. Dergelijke “furiën” werden door de legerleiding oogluikend toegestaan: als dionysische ontlading voor de krijgsman die eindelijk aan zijn trekken kwam en als afschrikwekkend voorbeeld voor de opstandelingen. Kenau had alles in huis om haar heldinnenrol op te pakken: ze was het protestantse geloof toegedaan en had als weduwe van een scheepsbouwer geleerd om zich staande te houden in een wereld die door mannen werd gedomineerd. Daarbij was er wat merkwaardigs aan de hand voor wat betreft de samenstelling van de stad. Bevreesd voor hongersnood werden in Haarlem op 8 mei 1573 de monden geteld. Naast 9% “waarachtige burgers” (mannen dus) bestond die voor 76% uit “wijven en vrouwspersonen en kinderen”. De garnizoenssoldaten vormden het overige deel van de bevolking. Haarlem was tijdens het beleg een vrouwenstad. Dat “de vrouwen zijn als mannen, ja leeuwen in de strijd”, zoals Samuel Ampzing in 1616 de lof van het beleg bezong, was bittere noodzaak.
Een moderne Delila
Magdalena Moons moest het vooral van haar vrouwelijkheid hebben. Zij groeide uit tot de heldin van het beleg van Leiden die, zo gaat het verhaal, veldmaarschalk Francisco Valdez om haar vinger wond en zo wist te voorkomen dat de uitgehongerde stad door de Spaanse troepen belegerd werd. In ruil voor uitstel van die definitieve aanval, trouwde ze met de verliefde Moor. Onze lieve heer deed de rest. De storm van 29 september 1574 zette het omringende platteland onder water, zodat de troepen van Valdez zich vier dagen later moesten terugtrekken. Leiden was niet langer in last.
De geschiedenis van Magdalena Moons vormt het contrapunt in deze dubbelbiografie. Tegenover de “mannin” Kenau Hasselaer vertegenwoordigt zij de vrouwelijke charme, die met haar opofferingsgezindheid de mannelijke dadendrang van de Spaanse veldheer ten goede wist te keren. Zo leert Els Kloek ons althans naar een historiestuk van Woudanus uit 1603 kijken, die de overgave van Weinsberg in 1140 voorstelt. De mannen van de stad zullen worden terechtgesteld, de vrouwen weten van de keizer te bedingen dat ze hun waardevolle bezittingen mogen meenemen, in zoverre ze die kunnen dragen. Ze nemen hun mannen mee, op hun rug. Rechts van het paneel zien we de verliefde Valdez met Magdalena Moons aan haar zijde. Boven hun hoofden wappert een wapenvlag waarop een schaar staat afgebeeld. Een allegorische verwijzing naar Delila, de oudtestamentische verleidster die Simson zijn geheim en zijn kracht wist te ontfutselen.
Het is het plezier van dit historisch onderzoek waarmee je Kenau en Magdalena. Vrouwen in de Tachtigjarige Oorlog ademloos uitleest. Els Kloek is een rasverteller die de lezer op sleeptouw weet te nemen in de onderbelichte kanten van onze vaderlandse geschiedenis. Een absolute aanrader.
Kenau en Magdalena. Vrouwen in de Tachtigjarige Oorlog
Els Kloek
Uitgeverij Vantilt
ISBN 9789460041587
Verschenen februari 2014
