Verbijsterend, dat Esther de Boer-van Rijk ook ooit jong is geweest. Ze lijkt verankerd in die ene rol en dat ene beeld: de bejaarde Kniertje uit Op hoop van zegen, met een pannetje koude koteletten in haar handen, het genadebrood van de reder, die haar net te verstaan heeft gegeven dat haar zonen tijdens een schipbreuk verdronken zijn. Esther de Boer-van Rijk was de steractrice van Herman Heijermans. En hij plaveide haar grote doorbraak met het realistische toneel dat haar op het lijf geschreven was. Een allesbehalve harmonieuze werkverhouding. In goede tijden noemde hij haar “tante Hes”, in slechte “mevrouw”. “Ze waren tot elkaar veroordeeld en het resultaat was geweldig,” schrijft Joosje Lakmaker in haar biografie Esther de Boer-van Rijk. Hollands populairste actrice.
Esther de Boer-Van Rijk groeide op in een orthodox-joods gezin in de rosse buurt van Rotterdam, het Zandstraatkwartier. Ze zou een levenslange angst voor het pauperdom aan die krochten van de Rotterdamse landstad overhouden. De Van Rijks waren “fatsoenlijk arm”. Moses was een lompenhandelaar, Jentje verdiende wat bij met naaiwerk. Haar vader zag met lede ogen aan hoe zijn jongste dochter na een bezoek aan de Groote Schouwburg verknocht raakte aan het toneel. Theater was “een vorm van bedrog”, doen alsof. De scheidslijn tussen een actrice en een dame van lichte zeden was in de ogen van de goegemeente dun. Toch wilde Esther actrice worden. Ze ontplooide haar talent in een van de vijfenveertig amateurverenigingen die de stad rijk was en werd ontdekt door de nestor van de Rotterdamse toneelvernieuwing: Antoine Le Gras. Hij bracht Vorstenschool van Multatuli op de planken, met Mina Kruseman in de hoofdrol van koningin Louise. Le Gras rekende af met de bombastische gebaren van het romantische theater en bracht een natuurlijke enscenering en speelstijl op de planken. Jentje, inmiddels weduwe, verzette zich in eerste instantie tegen een professionele carrière van haar jongste dochter aan het toneel. “Er is aan het toneel niet één die deugt.” Ze gaf ten slotte toe, op voorwaarde dat Esther nooit op Jom Kippoer zou spelen. Ook dat zou ze haar leven lang volhouden.
Herman Heijermans
Esther volgde haar man Henri de Boer naar Amsterdam, een Joodse muzikant, met wie ze in 1881 was getrouwd. Ze moest van voren af aan beginnen en schnabbelde in de Salon des Variétés in de Amstelstraat, waar tijdens de voorstellingen gerookt mocht worden en het publiek verteerd werd op limonade en een halfje wijn. Ze moest wel. Henri bleek aan een spierziekte te lijden die hem het musiceren onmogelijk maakte en hem uiteindelijk fataal zou worden. Maar de Salon onderging met de aanstelling van directeuren Mari Kreukniet en Henri Poolman een gedaanteverwisseling. Zij introduceerden het naturalistische toneel in Nederland, en zorgden in 1889 voor de theatersensatie van het seizoen: de opvoering van Nora van Henrik Ibsen. Esther de Boer-Van Rijk floreerde in het psychologische drama van Ibsen, Zola en Hauptman. Ze nam zich het credo van Ibsen ter harte: “Speel een levend mens!” De Salon werd het avant-gardetheater van Amsterdam en kende, tot de economische crisis van 1893, gouden tijden. Toen volgden de magere jaren. Kreukniet kon de teloorgang van zijn theater niet aan en pleegde zelfmoord.
De Boer-Van Rijk vond een onderdak in de pas opgerichte De Nederlandse Tooneelvereeniging van Louis Chrispijn. In 1897 betrok het gezelschap De Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan en werd sociaal drama van de gevreesde “Gerritje” op de planken gebracht; toneelcriticus Herman Heijermans zou het “knekelhuis”, hij bedoelde het Nederlandse theater, leren hoe het wel moest. Hij schreef de kerstpremières voor De Nederlandse Tooneelvereeniging, met als hoogtepunten Ghetto, Het zevende gebod en Op hoop van zegen. Heijermans werd directeur van de NVT en kwam in die hoedanigheid meermaals in aanvaring met De Boer-Van Rijk. Na de zeshonderdste opvoering van De hoop snakte mevrouw weleens naar iets anders. Heijermans was in zijn reactie in het Algemeen Handelsblad genadeloos. “Iedereen, die het talent van mevr. De B. kent, weet dat dit talent enorm is in een bepaalde richting. De groote artiste is groot in het klein-burgerlijke milieu, in de sfeer die mij in verschillende stukken lief was. Daarnaast, in het romantische en klassieke repertoire of in de salonstukken die thans tijdelijk in de mode zijn, schiet zij in meerdere of mindere mate te kort.” De breuk was tijdelijk. Er moest bemiddeld worden, door Frans Mijnssen en Israël Querido, maar de verzoening werd met een nieuw succes beklonken. In Eva Bonheur excelleerde Esther als vanouds in het kleinburgerlijke.
Sterven in het harnas
In 1934 vereeuwigde ze haar grootste succes, met de verfilming van Op hoop van zegen door Alex Benno. Op de Biënnale van Venetië werd de adaptie met een gouden beker bekroond, maar die zou Benno nooit ontvangen. Mussolini riep zijn onderdanen op de oorlog in Ethiopië met hun sieraden te ondersteunen en had het kleinood van signor Benno alvast omgesmolten voor de “verdedigingsoorlog tegen de barbaarse en onbeschaafde Abessyniërs.” Ondertussen werd het standbeeld van Heijermans in het Vondelpark regelmatig beschadigd. De omliggende papieren met hakenkruizen onthulden de identiteit van de vandalen.
Esther de Boer-van Rijk stierf bijkans in het harnas. Na een opvoering van Tropenadel op 6 augustus 1937, 84 inmiddels, stortte ze in en overleed een maand later in aanwezigheid van haar dochter Fie en haar kleindochter Hes, die uit Palestina was overgekomen. Die kleindochter zou als enige de oorlog overleven. De Hollandsche Schouwburg kreeg een bestemming die met theater, doen alsof, niets meer te maken had.
Om Esther de Boer-van Rijk. Hollands populairste actrice “meeslepend” te noemen, is een understatement. Joosje Lakmaker is een rasverteller, die met het grootste gemak de geschiedenis van het Nederlandse theater, Joods gemeenschapsleven en Mokumse gogme weet te vervlechten tot een pakkend verhaal dat de lezer van de eerste tot de laatste bladzijde boeit. Afgezien van enkele redactionele slordigheden (“Dantons doos” van George Büchner moet er echt uit in de tweede druk) schrijft Lakmaker prachtig, met oog voor detail en de historische context waarin het leven van De Boer-van Rijk zich heeft afgespeeld. Ik heb genoten van Esther de Boer-van Rijk. Hollands populairste actrice.
Esther de Boer-van Rijk. Hollands populairste actrice
Joosje Lakmaker
Uitgeverij Wereldbibliotheek
ISBN 9789028425514
Verschenen mei 2014
