Eerherstel voor Esmée van Eeghen

Tachtig jaar na haar dood is Esmée van Eeghen opgenomen in de namenlijst op het monument in het Fries Verzetsmuseum. Dit monument bevat de namen van de driehonderd verzetsstrijders die in Friesland zijn omgekomen. Esmée van Eeghen kwam daar tot voor kort niet op voor vanwege haar omstreden reputatie. Het stond vast dat ze in het verzet actief was maar ze had ook een verhouding met een Duitse officier en werd er van beschuldigd verzetsstrijders in Friesland te hebben verraden. Nader onderzoek leidde in 2024 tot het herstel van haar reputatie. Een nieuwe biografie door Hessel de Walle beschrijft haar leven en de lange weg naar eerherstel.

Wantrouwen

Esmée van Eeghen werd in 1918 in Amsterdam geboren in een welgesteld maar instabiel gezin. Beide ouders kwamen uit bekende families. Esmée had geen gelukkige jeugd. Na de scheiding van haar ouders verhuisde ze meerdere malen tussen Aerdenhout en villadorpen in het Gooi. Ze presteerde slecht op school en onderging op zeventienjarige leeftijd een abortus in Zwitserland. Terug in Nederland volgde ze een opleiding tot verpleegkundige in Haarlem en Amsterdam en vertrok met een jonge arts in 1943 naar Leeuwarden. Via die arts rolde ze in het verzet en bracht ze Joodse kinderen onder bij Friese onderduikgezinnen. Ze was ook betrokken bij de hulp aan geallieerde piloten en het smokkelen van wapens voor het verzet. De kern van het Friese verzet bestond voor een belangrijk deel uit gereformeerde boeren en arbeiders. Tussen hen viel Esmée op door haar mondaine kleding en haar vrijgevochten gedrag. Het verzet wist niet goed wat ze met haar aan moest. In 1944 kreeg ze een verhouding met een Duitse officier, met wie ze zich openlijk op straat vertoonde en bij wie ze later introk. Dat leidde uiteraard tot wantrouwen. Maar ook de Duitsers vertrouwden haar niet en verdachten haar van deelname aan het verzet. Ze werd in augustus 1944 gearresteerd en opgesloten in het beruchte Groningse Scholtenhuis, het Noordelijke hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst. In de maanden daarvoor was Krijn van der Helm, een belangrijke leider van het Friese verzet, door de SD doodgeschoten en was het hoofdkwartier van het verzet opgerold. Esmée werd ervan verdacht dat ze verraad had gepleegd. Twee dagen na Dolle Dinsdag werd Esmée door de Sicherheitsdienst geëxecuteerd aan het Van Starkenborghkanaal, even buiten Groningen. Haar lichaam werd de volgende dag gevonden.

Mythe

Esmée van Eeghen is lange tijd gezien als een dubbelspion. Rond haar leven is een mythe ontstaan die is versterkt doordat Paul Verhoeven zich bij zijn film Zwartboek door het leven van Esmée heeft laten inspireren. De overeenkomsten tussen Esmée en Rachel Stein, het fictieve hoofdpersonage in Zwartboek, ligt in hun achtergrond, het controversiële van hun verzetsactiviteiten en hun relatie met de bezetter. Verhoeven en zijn scenarioschrijver Gerard Soeteman hebben van Zwartboek nooit een biografische film willen maken. Ze wilden een verhaal vertellen waarin verzet en verraad en de dunne grens tussen goed en fout zijn verwerkt in een complex en spannend verhaal. Van Verhoeven en Soeteman is bekend dat zij vaak met voormalige verzetslieden spraken om grip te krijgen op de spanningen en emoties waarmee het verzet te maken had. In Zwartboek hebben zij elementen uit het leven van Esmée en vele anderen gebruikt voor het maken van een spannende thriller die losjes op historische feiten is gebaseerd.

Geen verraad

Over Esmée van Eeghen is al veel geschreven, gebaseerd op documenten uit de Tweede Wereldoorlog en vlak daarna en op herinneringen van tientallen jaren later. Hessel de Walle constateert dat rond Esmée een mythe is ontstaan die enerzijds de indruk wekt dat er in het Friese verzet niets gebeurde waarbij zij niet betrokken was en anderzijds dat zij zo ongeveer het hele Friese verzet heeft verraden. Beide beweringen zijn niet waar. De Walle heeft alle rapporten en eerdere publicatie over Esmée minutieus nageplozen. Hij stuit voortdurend op tegenstrijdigheden en zwarte gaten in de kennis. Maar hij heeft ook nieuwe feiten weten te achterhalen, onder andere over haar verblijf in het Scholtenhuis en het oprollen van het Friese verzet. Na een zorgvuldige analyse van alles wat er over Esmée bekend is trekt hij een duidelijke conclusie. Esmée van Eeghen speelde een actieve rol in het verzet maar haar activiteiten zijn veel groter gemaakt dan ze in werkelijkheid waren. Ze heeft voor een tiental kinderen een onderduikadres geregeld en niet voor vele tientallen of honderden. Volgens De Walle is er geen enkele aanwijzing dat zij verzetsmensen heeft verraden. Het oprollen van een belangrijk deel van het Friese verzet is niet aan haar te wijten. Het gebeurde door een combinatie van ongelukkig toeval en verregaande onvoorzichtigheid. Het Friese verzet had lange tijd nodig om dit laatste onder ogen te zien en sommigen hebben dit na de oorlog nooit willen accepteren. Dat heeft ertoe geleid dat Esmée van Eeghen in de geschiedschrijving lange tijd niet de plaats heeft gekregen die zij heeft verdiend. Daaraan is met deze nieuwe biografie, met prachtige foto’s, een einde gekomen.

Verzetsvrouw Esmée van Eeghen. Van een kort leven en een lange weg naar eerherstel
Hessel de Walle
Uitgeverij Wijdemeer
ISBN hardcover 9789083468990
Verschenen in april 2025

Bestelinformatie