Piet Mondriaan: een levenslange zoektocht naar essentie en kunst van het leven

De kunstkritiek en historici hebben het met hun ego’s en theorietjes onmogelijk gemaakt onbevangen naar het werk van Mondriaan te kijken en dat doet het werk geen recht. Dat is ongeveer wat biograaf Hans Janssen zegt in het voorwoord van zijn biografie van schilder Piet Mondriaan.
Janssen zegt er van te voren ook bij dat hij gebruik maakt van la vie romancee, ofwel dichterlijke vrijheid, en dat hij daarmee bewust het risico neemt door bovenstaande groep kunstkenners gecorrigeerd of teruggefloten te worden.

Ik moet daar altijd wel om lachen, want hoe heeft Janssen deze biografie kunnen schrijven? Toch door precies hetzelfde te doen? Maar laat ik me maar niet op dat gladde ijs begeven.

Wat ziet het boek er prachtig uit! Gebonden, harde kaft en leeslint, en veel bladzijden. Ik hou er van. En dat is nog maar het begin. Wat is het een genot om te lezen over schilderijen, en dan zonder veel moeite die werken meteen te kunnen zien omdat ze op de naastgelegen of volgende pagina zijn afgedrukt. Het lijkt zo logisch en dat is het ook. Er is zo goed nagedacht over kleurgebruik en opmaak. Hier is een vormgever aan het werk geweest die Mondriaan eer aan heeft gedaan. Echt reden voor veel lees- en kijkgenot. Ook de opbouw van het verhaal is prettig afwijkend, niet chronologisch en toch een mooi rond verhaal. Wat is het fijn om echt blij te worden van een boek.

Hans Janssen is hoofdconservator Moderne Kunst van het Haags Gemeentemuseum. En dat museum heeft de grootste verzameling schilderijen en tekeningen van Mondriaan ter wereld. Weten jullie nog het gesteggel om de aanschaf van de Victory Boogie Woogie? 82 miljoen euro voor een schilderij dat niet af was. Daarmee wilde de Nederlandse Bank afscheid nemen van de gulden. Afijn, altijd goed om van meet af aan te weten dat de auteur een groot liefhebber van Mondriaan is en dus niet helemaal objectief.
Maar wat een mooie teksten levert die bevooroordeelde liefde voor Mondriaan op. Neem even de tijd om de volgende beschrijving goed tot je door te laten dringen:

“Drie hooioppers stonden nog na te gloeien in een vlak, glooiend oplopend landschap, geschilderd landschap, geschilderd in diep roodbruin over paarsig blauw. Er boven een avondlucht in lange vegen blauw, opengebroken door het geel en het rood van wat laatste zonnestralen. Het penseel had niet die dicht tegen elkaar aan liggende kleuren, lange tekenachtige lijnen getrokken waardoor overal vanuit het donker de suggestie begon te fluisteren van iets levendigs, iets bezields. Het was hem gelukt het landschap zo naar de donkerblauwe horizon toe een donkere melancholie mee te geven. Een beweeglijk geschilderde bomengroep links in het beeld had een echo gevonden in werveling van wolken, en de hooioppers priemden met hun staken vermoeid boven de horizon uit de lucht in maar verder ademde het hele landschap de bedaarde kalmte van iets horizontaals, iets wat helemaal tot rust was gekomen.”

Ik weet, het is een lap tekst, en het boek staat heus niet vol met deze beschrijvingen. Maar het is wel de manier waarop je mij in mijn hoofd zelf laat schilderen. Het is zonde om het beschreven schilderij hieronder te plaatsen. Zonder plaatje kun je het schilderij bijna ‘zien’. Bovendien is het zoals door Janssen beschreven mooier dan het echte werk, ga zelf maar vergelijken. Het gaat om het schilderij Avond uit 1908.

Mondriaan werd wereldberoemd door zijn werken met vakken, lijnen en kleuren, soms ook nog eens in ruitvorm opgehangen. Mij doet dat werk niet zoveel. Ook niet nu ik heb gelezen waar hij naar op zoek was, wat hij wilde vangen, en met wie hij dat deed.
Ik raak ontroerd door zijn kleurgebruik en de werken die hij maakte in de transitie. Toen hij uit de strakke schildersjas van zijn beroemde Nederlandse voorgangers probeerde te komen. Dat loskomen kon niet lukken zonder zich ook te ontworstelen aan zijn strakke en steile religieuze achtergrond. Zijn wereld werd groter door van Winterswijk naar Amsterdam te reizen, om daarna via Parijs in New York als gevierd kunstenaar zijn bestemming te vinden.

We kunnen het ons nu bijna niet voorstellen maar toen Mondriaan in 1908 Molen bij zonlicht aan de wereld toonde, noemde Frederik van Eeden het ‘een ernstig geval van ontaarding en decadence’.

De biografie is niet alleen prettig om te lezen, mooi om naar te kijken en fijn om vast te houden. Het is ook een aangename les in kunstgeschiedenis. Ik weet nu meer van Theo van Doesburg en Bart van der Leck, ik weet meer van de schilders die in Domburg werkten, van Kees Spoor en Jan Ligters. Ik weet en begrijp meer van de manier waarop Mondriaans persoonlijkheid overeenkwam met zijn werk. En dat heeft Hans Janssen dus maar mooi voor elkaar gekregen met de manier waarop hij me naar het leven en het werk van de schilder heeft laten kijken. Door de man achter zijn werk vandaan te halen, begrijp ik de waarde en het belang van zijn kunstenaarschap.

Mondriaan schreef ooit: “Het beste kan een nieuwe maatschappij net als de schilderkunst al overwegende worden opgebouwd, voorzichtig zoekend en formulerend, met een bijdrage van iedereen, luisterend naar iedereen, met een open geest.” Was het maar zo mooi.

Het Gemeentemuseum Den Haag opent in het weekend van zaterdag 11 en zondag 12 februari het landelijke feestjaar Mondriaan tot Dutch design. 100 jaar De Stijl.
Een mooie gelegenheid om Mondriaan te gaan zien.

Piet Mondriaan. Een nieuwe kunst voor een ongekend leven.
Hans Janssen
Uitgeverij Hollands Diep
ISBN 9789048833580
Verschenen in november 2016