Psychoanalyse en Sigmund Freud (1856-1939) zijn uit. Althans, dat denken tegenwoordig de meeste psychologen en psychiaters. Geen stroming binnen psychologie en psychiatrie evenwel waarvan inzichten zo gemeengoed zijn geworden. Wie heeft er niet gehoord van het Oedipuscomplex, onbewuste drijfveren, vrije assocaties, afweermechanismes? Of van het Id, Ego en Superego? Mensen die het beste met je voor hebben, zeggen je dat je problemen niet moet ‘ontkennen’ of ‘verdringen’. Een ongelukkige ‘verspreking’ geldt al snel als een ‘freudiaanse’.
Allemaal tot onze taal doorgedrongen psychoanalytische begrippen.
In de geestelijke gezondheidszorg mag de psychoanalyse dan een marginale positie innemen en de grondlegger in bepaalde wetenschapskringen bekend staan als de Weense charlatan, dat neemt niet weg dat Freud voor velen nog altijd een enorme inspiratiebron is. Zo ook voor Andrew Nagorski, chef bij Newsweek en schrijver van onder meer Hitlerland en The Nazi Hunters. In zijn onderhoudende, goed geschreven Saving Freud werkt hij toe naar de apotheose hoe, nadat de nazi’s Oostenrijk hebben geannexeerd, een aantal naaste bewonderaars een succesvolle reddingspoging in gang zetten om de van origine Joodse Freud en zijn entourage van zestien mensen naar Londen te laten ontsnappen.
Incestueus
De lezer leert de zes verantwoordelijken voor dit huzarenstuk gaandeweg goed kennen. Dat zijn de Engelsman Ernst Jones, zijn dochter Anna, de Amerikaan William Bullitt, Marie Bonaparte, de Oostenrijker Max Schur en de Duitser Anton Sauerwald. Jones zou de eerste biografie van Freud schrijven en ook lang president zijn van de International Psychoanalytical Association. Zijn jongste dochter groeide zelf uit tot een invloedrijk kinderpsychoanalytica. De zeer gefortuneerde Marie Bonaparte, inderdaad familie van de Franse generaal, startte in 1925 haar analyse bij Freud om haar “frigidity” te overwinnen. Ook zij zou zich al snel zelf tot anaytica ontplooien. Bullit was Amerikaans ambassadeur in Frankrijk. Hij werd in 1926 patiënt bij Freud vanwege huwelijksproblemen en zelfmoordneigingen. Zijn huwelijk wist Freud niet te redden, wel hielp hij Bullit van zijn depressies af. Schur was opgeleid tot internist en werd, na bij hem in analyse te zijn geweest, Freuds persoonlijk lijfarts.
Deze korte typering illustreert direct een ander kritiekpunt op de psychoanalyse: het is nogal een incestueus wereldje. Hoe dan ook weten deze geestverwanten Freud ervan te overtuigen Wenen, waar hij al sinds zijn kindertijd woonde en jarenlang praktijk hield aan de Berggasse 19, voor zijn eigen veiligheid te verlaten.
Ontkenning
Dat viel niet mee, enige politieke blindheid en wishful thinking konden de oude meester namelijk niet worden ontzegd. Zijn echte wereld was zijn werkkamer waar hij schreef en patiënten analyseerde. Daarnaast ging Freud zelf nogal gebukt onder een van de door hemzelf ontdekte afweermechanismen: lang en hardnekkig dacht hij dat het met het nazisme in Oostenrijk in het algemeen en Wenen in het bijzonder niet zo’n vaart zou lopen. Bovendien was de aan het roken van sigaren verslaafde Freud de tachtig gepasseerd en zijn gezondheid was vanwege kanker in zijn kaak nogal broos.
Wie bij die ontsnapping eveneens een belangrijke rol speelde, maar die zoals Nagorski terecht opmerkt wat mysterieus blijft, is Sauerwald – een Nazi-ambtenaar die opdracht had gekregen toe te zien op de Freud-familie. Hij had zich verdiept in zijn werk en was een groot bewonderaar geworden. Na de oorlog zou Anna Freud de vrouw van Sauerwald per brief hebben laten weten dat zij hun leven en vrijheid aan haar man hadden te danken; hij had hen beschermd in een zeer precaire situatie. Die getuigenis hielp om Sauerwald in 1949 uit de gevangenis te krijgen.
Liefde voor Wenen
Nagorski was tussen 1980 en 1990 voor zijn werkgever zelf gestationeerd in Wenen. Zijn toen ontloken liefde voor de schoonheid en culturele rijkdom voor deze stad steekt hij niet onder stoelen of banken. Daarom ook dat hij zich zo goed in Freud kan verplaatsen.
Die gedeelde liefde voor Wenen vormde voor Nagorski mede motivatie dit boek te schrijven. Daarin zal de psychoanalytisch onderlegde lezer sowieso veel bekends tegenkomen – onder meer over het ontstaan van de stroming en de collegiale relaties die Freud onderhield met bijvoorbeeld de Zwitser Carl Jung en de Hongaar Sandor Ferenczi.
Een prikkelende passage is die over de tijd dat Adolf Hitler in Wenen woonde en werd afgewezen voor de kunstacademie, met een zware depressie tot gevolg. Mogelijk is dat aanleiding geweest voor zijn Jodenhaat – hoewel geen van de docenten die hem afwees Joods was. De vrije associatie dat als Hitler destijds bij Freud in behandeling zou zijn geweest, is snel gemaakt. Hoe zou de wereldgeschiedenis zich dan hebben voltrokken?
Een andere prikkelende passage die een ander soort vrije associaties uitlokt, is die over Anna. Zij is drie jaar bij hem in analyse geweest – wat tegenwoordig echt ondenkbaar zou zijn. ‘He was as addicted to Anna as he was to his cigars,’ noteert Nagkorski daarover.
En passant leert de lezer op diverse plekken in het boek een niet alleen bijna dwangmatig ordelijke maar ook humoristische Freud kennen. Zo moest hij van de nazi’s (Sauerwald was daar overigens niet bij betrokken) een verklaring ondertekenen dat hij goed was behandeld alvorens hij goedkeuring kreeg per trein naar Londen te reizen. Hij vroeg of hij één zin aan die verklaring mocht toevoegen: ‘I can heartily recommend the Gestapo to anyone.’
Beroemd
Op 5 juni 1938 in de ochtend komt Freud met zijn entourage aan in Parijs. Ze worden verwelkomd door Bonaparte, in wier huis ze een dag op krachten komen, om vervolgens naar Londen door te reizen. Op 28 juli 1938 koopt de familie een huis op 20 Maresfield in Maresfield Gardens in Hampstead, een populaire wijk onder psychoanalytici in Londen. Tegenwoordig is dat huis een Freud-Museum, evenals het huis in de Bergasse – beide beslist een bezoek waard.
Hoe kort uiteindelijk ook, in Engeland is Freud met alle egards ontvangen. Voor het eerst ervoer hij naar eigen zeggen wat het betekent beroemd te zijn. Al snel gaat hij ook weer behandelen op zijn meeverhuisde divan, door zijn verslechterende gezondheid nog maximaal vier patiënten per dag. De kanker wordt evenwel steeds erger. Schur hield zich aan de gedane belofte om Freud niet onnodig lang te laten lijden. Op 23 september 1939 dient hij hem een dodelijke morfine-injectie toe.
Deze fascinerende opmaat om Freud te laten sterven in vrijheid, biedt meer dan genoeg aanknopingspunten en inspiratie voor een fraaie Netflix-serie.
Saving Freud. The rescuers who brought him to freedom
Andrew Nagorski
Simon & Schuster
ISBN hardcover 9781982172831
ISBN ebook 9781982172855
Verschenen in augustus 2022
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 27,42)Bestel als e-book bij bol.com (€ 15,65)
