‘Alles was vermomming bij hem, ieder leven dat hij voorgaf te leiden. Van de buitenkant leek het misschien één leven, maar het was niet anders dan een reeks gedaantes, steeds weer andere gedaanteverwisselingen. (…) Met een groot verlangen, zich verstaanbaar te maken voor de mensen – waar hij zelf niet toe behoorde.’ Zo karakteriseert een van de vrouwen in zijn leven Martinus Nijhoff: ‘Om die reden heeft hij zich zijn leven lang uitgedrukt in de taal van de ziel, in gedichten. Spreken, als een mens van hart tot hart is hem niet gegeven geweest’, besluit ze.
Het beeld dat Bart Slijper met zijn Nijhoff-biografie schetst, sluit naadloos aan bij deze constatering: een rusteloze man die zich niet kon of wilde binden aan mensen, spullen of woonplaatsen, een taalkunstenaar in de zuiverste zin van het woord, die als een juwelier of een horlogemaker woorden en zinnen aaneensmeedde tot gedichten, vertalingen, toneelstukken en psalmberijmingen.
Vormen
Slijper citeert zeer doelmatig uit Nijhoffs teksten en slaagt erin de sluimerende link met diens leven te suggereren. Want uitgerekend Nijhoff is niet een dichter die zijn gevoelens en gedachten rechtsreeks op papier zette. Niet voor niets heet een van zijn bundels Vormen. Slijper: ‘Het is meestal een proces van meerdere jaren voordat uit de kiemkracht van deze bezielde vorm het uiteindelijke gedicht wordt geboren.’ Zoals Rodenko jaren na Nijhoffs dood vol bewondering constateerde: een gedicht bestaat uit woorden, en niet uit gedachten. Nijhoff heeft volgens hem met zijn oeuvre het pad geëffend voor de jongste naoorlogse generatie dichters.
De persoonlijkheid van Nijhoff blijft in deze biografie diffuus, zoals de man ook voor zijn omgeving altijd iets ongrijpbaars heeft gehad. De sfeer die rond Nijhoff hangt, doordrenkt ook zijn poëzie. Ik wil een voorbeeld noemen. Slijper beschrijft in het hoofdstuk over de oorlogsjaren hoe Nijhoff voor een groep over straat zwervende kinderen een aantal dagen achtereen havermoutpap kookt en verdeelt, tot hij door zijn keukenvoorraad heen is. Door de mythische, raadselachtige alledaagsheid van dit gegeven kan ik me voorstellen dat ik over een paar weken niet meer helder heb of dit een moment is uit het leven van Nijhoff of dat het een fragment is uit een gedicht of een toneelwerk van hem.
Een boek over dichterschap
Een van de grote verdiensten van dit boek is dat het niet alleen over Nijhoff gaat, maar ook over dichterschap in het algemeen. De discussies die Nijhoff tijdens het interbellum heeft gevoerd met tijdgenoten als Marsman, Bloem, Ter Braak, Du Perron worden door Slijper op een dusdanige manier beschreven dat ineens volstrekt helder wordt waar die rare tegenstelling vorm of vent nu eigenlijk over ging. Nijhoff weet zo precies wat hem voor ogen staat, dat hij Ter Braak min of meer op zijn nummer zet: gewone mensentaal is inderdaad belangrijk, maar het woord moet wel geladen worden; ‘werkmanschap’ – het woord is van Nijhoff – is daarbij essentieel.
Dat werkmanschap is essentieel om het creatieve proces gaande te houden. De titel van Slijpers biografie is afkomstig uit Nijhoffs gedicht De Schrijver.
‘Elk woord, terwijl hij schreef, ging ademhalen
En riep een ander antwoord in zijn oor.
Telkens kwamen tussen de bergen door
Vogels met nieuwe tekst.’
Het is een poëtische beschrijving van die bijzondere schrijverservaring, dat als je eenmaal aan het schrijven bent, de tekst zichzelf en verrassend aandient. Wat niet wil zeggen dat het gedicht vanzelf ontstaat: Nijhoff kon zijn teksten eindeloos ciseleren.
In gedichten als Het Uur U en Awater vinden alledaagse gebeurtenissen plaats, beschreven in gewone mensentaal, terwijl ze tegelijkertijd als het ware elektrisch geladen zijn. Er gebeurt iets, maar je weet niet wat er gebeurt. Of om met Nijhoff te spreken: ‘Lees maar, er staat niet wat er staat.’ Het doet denken aan de schilderijen van Magrittre en Willink, en het is eigenlijk best vreemd dat het woord surrealisme in de biografie niet valt.
Tweede Wereldoorlog
Fascinerend is het hoofdstuk over Nijhoffs leven en werken tijdens de Tweede Wereldoorlog. Je krijgt de indruk dat hij op wonderbaarlijke wijze de dans ontsprongen is. Zijn gedichten werden door Werkman illegaal gedrukt – het levert een prachtig kleurenkatern op – en als militair deskundige op het gebied van explosieven heeft hij aangegeven waar bij de aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister de bommen het best geplaatst kunnen worden. Het lijkt wel alsof Nijhoff ook voor de Duitsers onzichtbaar en ongrijpbaar was. Tijdens de oorlog steekt de niet gelovige Nijhoff enorm veel tijd in kerst- en pinksterspelen, omdat hij wist dat mensen in de oorlogsomstandigheden daar moed uit konden putten. Ook in deze spelen werkten de teksten scherp op het gemoed en zaten de kerkgangers ademloos te luisteren. De samenstellers van Nijhoffs Verzameld Werk wisten eigenlijk niet goed wat ze met dit soort teksten aan moesten…
Raadselachtig
Het leven van Nijhoff wordt niet uitputtend beschreven, en dat hoeft ook niet. In zijn nawoord schrijft Bart Slijper dat hij ‘niet zozeer gebeurtenissen en teksten wilde presenteren, tenminste niet als doel op zich, maar de gegevens slechts [wilde] inzetten om het beeld van zijn persoonlijkheid te verhelderen. Ik wilde een verhaal vertellen – en niet alles opschrijven wat er over Nijhoff te weten is.’ Slijper volgt Nijhoffs schrijverschap op de voet en omdat Nijhoff in eerste en laatste instantie schrijver is, krijgen we toch een beeld van zijn raadselachtige leven. Het raadselachtige wordt getoond, en niet opgelost, en dat is goed. Slijper hoopt dat ook een lezer die niet per se uit is op kennis over literatuurgeschiedenis, gefascineerd raakt door zijn werk.’ Hij is in deze opzet ruimschoots geslaagd. Voortdurend krijg je zin om het boek terzijde te leggen en de teksten van Nijhoff zelf te gaan lezen.
Lees ook het interview met Bart Slijper van Marita de Jong.
Elk woord ging ademhalen – Het leven van de dichter Martinus Nijhoff
Bart Slijper
Prometheus
ISBN Hardcover 9789044635973
Verschenen in september 2023
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 39,99)
