‘Nederlandse pers opgerot!’ De achilleshiel van de koning. Monarchie onder druk

De legitimiteit van de koning

In de geschiedenis van vele landen en volkeren werden koningen^* gekozen om leiding te geven aan het land en aan het volk. De positie van de koning werd gelegitimeerd met behulp van de religie: de koning was de wereldlijke vertegenwoordiger van God. Hij was enige en absolute heerser over zijn volk en uitverkoren door God. Hij had dan ook alleen verantwoording af te leggen aan God.

Met de opkomst van de moderne natiestaat kwam de positie van de koning onder druk te staan. De koning mocht de staat niet meer besturen als was deze slechts zijn privébezit. In een constitutionele monarchie werd de macht van de koning aan de wet gebonden en ten gunste van de volksvertegenwoordiging ingeperkt. De legitimiteit van de koning berustte in het vervolg op een geheel van regels en procedures dat onderdeel is van de democratie.

Maar – dat blijkt eigenlijk overal in alle landen die een monarchie zijn – die ingewikkelde legitimiteit van het koningschap wringt voortdurend. Als de koning een gewoon mens is en niet een door God op zijn plaats gezette afgevaardigde, wat rechtvaardigt dan zijn positie? Die rechtvaardiging schuilt dan in zoiets als ‘verbindende factor, onafhankelijk en boven de partijen staand, symbool van de natie.’ En omdat de koning symbool is voor heel het volk, moet dat symbool zonder smet of blaam zijn. De koning kan zich geen fouten permitteren, hij kan zich niet permitteren een gewoon mens te zijn, want elke fout doet afbreuk aan zijn symboolfunctie. En die symboolfunctie is het enige wat het bestaan van een koningshuis rechtvaardigt. Als de koning een gewoon mens blijkt, verdwijnt elke legitimiteit. Ziedaar de achilleshiel van de koning, van elke koning.

De rol van de pers

Jan Hoedeman is parlementair journalist en schrijft al jarenlang over het koningshuis. Hij schreef eerder een boek over Willem Alexander samen met Remco Meijer, Willem Alexander. Van prins tot koning. over zijn leven als kroonprins en de voorbereiding op het koningschap. Hij schreef ook samen met hem Remco Meijer het boek Vrouwen van Oranje, de prinsessen en de monarchie. Nu heeft hij opnieuw een boek geschreven over Willem Alexander, over zijn leven als koning en de problemen waar elke vorst, en dus ook Willem-Alexander, meer worstelt. Hoedeman geeft de lezer in dit boek een inkijkje in de keuken van de royalty-verslaggeving en probeert ondertussen een antwoord te geven op deze vraag: hoeveel risico kan een koning nemen voordat het volk er genoeg van heeft?

Ook Hoedeman heeft het over de achilleshiel van het Nederlandse koningshuis en hij betrekt daar ook – terecht – de rol van de pers bij. Die is in de loop van de tijd veranderd. Een aantal decennia geleden was die rol nog om de achilleshiel te beschermen. Denk aan de terughoudendheid van de Nederlandse pers bij het drama rondom Greet Hoffmans en het huwelijk met prins Bernard. Sinds een jaar of twintig kun je zeggen dat de pers het als haar rol ziet om die achilleshiel bloot te leggen. In dat opzicht hebben koningshuis en pers tegenstrijdige belangen. Enerzijds moet het koningshuis de pers te vriend houden, omdat de band met het volk grotendeels via de pers geschiedt. En de pers moet het koningshuis te vriend houden want wat het koningshuis doet is altijd nieuws en een belangrijk bericht doet de oplagen stijgen. Anderzijds wil de koning zo min mogelijk last hebben van de pers en eigenlijk de berichtgeving over hem en zijn gezin in eigen hand houden. De pers daarentegen jaagt op nieuws, of dat de koning nou welgevallig is of niet.

De valkuilen

Eigenlijk zou je bijna zeggen dat de relatie met de pers zelf ook weer een achilleshiel van de koning is. En in hoofdstuk 1 laat Hoedeman dat meteen met een zeer treffend voorbeeld zien. In zijn functie als staatshoofd beheert Willem-Alexander het Kroondomein het Loo bij Apeldoorn. De koning sluit al decennia het hele najaar een deel van het kroondomein,‘ vanwege de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de koning’. Hij is er in die tijd zelden. Het gaat er blijkbaar om dat hij er moet kunnen jagen. Op zich geen probleem, ware het niet dat de koning subsidie ontvangt van het Ministerie van Landbouw voor het beheer van het landgoed onder voorwaarde dat het landgoed open is voor het publiek. Er wordt uiteindelijk besloten dat hij alleen subsidie krijgt over dat deel van het park dat opengesteld wordt.

Wat hier wringt is dat de koning überhaupt subsidie aanvraagt, als elke ‘gewone’ Nederlander, dat hij blijkbaar de regels aan zijn laars lapt en niet meteen ruimhartig toegeeft dat hij verkeerd heeft gehandeld. Hiermee komt zijn symboolfunctie in gevaar. Als hij zich niet aan de regels hoeft te houden, waarom zou de man in de straat dat dan wel moeten?

Hoedeman haalt prinses Beatrix aan, die het in 2005 zo verwoordde: ‘Familie en ambt zijn historisch met elkaar verweven. Ik besef dat familieaangelegenheden direct op het ambt kunnen terugslaan. (…) Ruimte voor een persoonlijk leven is echter essentieel om de publieke taken lang en met inzet te kunnen vervullen.’ Dat is de verwoording van de achilleshiel van Willem-Alexander: de strijd tussen het openbaar belang en de privéruimte die hij wil hebben. Als je terugblik op 10 jaar koningschap dan zie je deze strijd voortdurend terugkomen.

Is het koninklijk huis toekomstbestendig?

Op dit moment is de populariteit van de koning op een dieptepunt. Dat komt met name door de vele missers van het koningshuis tijdens de coronacrisis: hij schudt handen met mensen als dat niet kan, hij gaat met zijn gezin op vakantie naar Griekenland terwijl Rutten iedereen dringend oproept thuis te blijven, en als Amalia 18 jaar wordt, wordt dat gevierd met een feest in de tuin van het paleis waar minstens 20 mensen aanwezig waren terwijl op dat moment de regel was dat men maximaal vier mensen thuis uit mocht uitnodigen. Dit alles roept het beeld op dat het koningshuis zijn eigen regels stelt, weinig voeling heeft met het volk en zich boven de wet voelt staan.

In het afsluitende hoofdstuk laat Hoedeman een aantal deskundigen aan het woord die zich buigen over het koningschap van Willem-Alexander. Ze zijn niet mals in hun kritiek. Ook Beatrix heeft vaak langs de randen van de ruimte van haar koningschap gelopen, met name haar politieke bemoeienis tijdens kabinetsformaties was alom bekend. Toch bleef bij haar de schade beperkt omdat haar voorbeeldfunctie als monarch onomstreden was. Veel meer dan Willem-Alexander en ook dan haar moeder verpersoonlijkte ze dat koningschap. Zij heeft zeker offers gebracht in haar persoonlijke levenssfeer. Dat wil Willem-Alexander niet. En dat is misschien wel te begrijpen, en ook menselijk, maar ‘something has to give’. Als hij de monarchie niet om zeep wil helpen zal hij zich in ieder geval moeten omringen met betere adviseurs, die betere politieke antennes hebben en die hem tegen durven te spreken als dat nodig is. Want bij alle domme beslissingen die de koning heeft gemaakt, rijst toch vooral de vraag hoe het kan dat hij met talloze adviseurs om zich heen, in staat is geweest om die beslissingen ook daadwerkelijk uit te voeren. Hoedeman besluit zijn boek, terecht volgens mij, met de opmerking dat de koning eigenlijk al te veel risico heeft genomen. Een koninklijk huis kan alleen bestaan bij gratie van zijn symboolfunctie. Als die symboolfunctie niet langer in stand kan worden gehouden, vervalt elk recht van een familie om zich ‘koninklijk ’te noemen.

*Overal waar ik het woord koning gebruik kan ook het woord koningin gelezen worden.

De achilleshiel van de koning. Monarchie onder druk
Jan Hoedeman
Atlas Contact Amsterdam
ISBN 9789045048765
Verschenen maart 2023

Bestelinformatie