Het is Andrea Wulf weer gelukt. Na haar prachtige biografie van Alexander von Humboldt, De uitvinder van de natuur, heeft ze opnieuw een meesterwerk afgeleverd. Dit keer schreef ze geen biografie van één persoon, maar van een groep geestverwanten die allen – min of meer gelijktijdig – in Jena woonden. In zekere zin is deze groepsbiografie een logisch gevolg van haar levensbeschrijving van Von Humboldt. Von Humboldt leefde in dezelfde tijd en was in de manier waarop hij streefde naar kennis zeker een romanticus te noemen. In dit boek, Rebelse genieën. De eerste romantici en de uitvinding van het ik, schetst Wulf de tijdgeest waarvan Von Humboldt een kind was.Door die tijdgeest te beschrijven overstijgt Wulf de beschrijving van het individuele genie, de eenzame outcast. Ze beschrijft veeleer de sociale omgeving, het milieu waarin mensen tot hun ideeën kwamen, dat ‘wat in de lucht hangt’.
Jena
Nergens hing zoveel in de lucht als aan het eind van de 18e eeuw in het kleine Duitse universiteitsstadje Jena. Een stadje met in die tijd zo’n 800 huizen en 5000 inwoners. Voor een kleine periode was Jena de intellectuele hoofdstad van Europa. In dat opzicht kun je het Jena van toen vergelijken met Cambridge in de jaren 20, toen onder andere Ludwig Wittgenstein, Bertrand Russell, Gerard Edward Moore, Frank Ramsey en Elizabeth Anscombe daar allemaal tegelijk studeerden en werkten, of met Sillicon Valley in de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw, waar IT-genieën als onder andere Steve Jobs, Bill Gates en Paul Allen allen tegelijk aan de ontwikkeling van de PC werkten.
Aan het eind van de achttiende eeuw leefden in Jena onder andere de literaturen Johann Wolfgang Goethe, Friedrich Schiller, de natuurwetenschapper Von Humboldt, het vertalersechtpaar August Wilhelm en Caroline Schlegel, de dichter Novalis en de filosofen Fichte, Schelling en Hegel. Zij leefden met z’n allen op dat kleine plekje in Duitsland en zij vonden elkaar in hun ideeën. Ze waren geïnspireerd geraakt door alles wat er tijdens de Franse Revolutie gebeurde, en hoe ten tijde van deze Revolutie oude ideeën en oude autoriteiten zonder pardon naar de vuilnisbak werden verwezen. Ze vonden zichzelf ‘rebelse genieën’, vrije geesten, subjectieve waarnemers, natuurliefhebbers, die het oude, rationalistische wereldbeeld omver wilden kegelen.
Fichte
Fichte was de filosoof die de ideeën van deze generatie verwoordde. Hij was in zeker zin een volgeling van Kant maar hij was het niet met Kant eens dat er een objectieve realiteit was buiten het ‘ik’. Integendeel, volgens hem was het Ik de bron van de werkelijkheid. Fichtes’ focus op de betekenis van het Zelf en op het feit dat het Zelf zich bewust is van zichzelf, betekende een fundamentele breuk met de ideeën van de Verlichting. En in zekere zin is Fichtes’ nadruk op dat ‘ik’ een soort voorafschaduwing van de moderne ik-gecentreerde cultuur, met zijn nadruk op persoonlijke waarheid en een zekere minachting voor objectieve feiten.
Caroline Schlegel
Het boek gaat over al deze mensen maar Goethe en Caroline Schlegel zijn de centrale figuren in het boek. Caroline was een intelligente, vrijgevochten vrouw die zich veel tegenstanders op de hals haalde met haar ideeën over een vrij en open huwelijk en een nieuwe seksuele moraal. Ze schreef samen met haar man August Wilhelm von Schlegel veel essays en vertaalde Shakespeare. Ze organiseerde ook de salons waar al deze mensen samenkwamen, maaltijden nuttigden, ruzies maakten, diepe filosofische gesprekken voerden en de laatste roddels over elkaar en andere uitwisselden. Ze verliet haar man uiteindelijk voor de 16 jaar jongere filosoof Friedrich Schelling.
Goethe
Voor de Duitsers was Goethe hun eigen Shakespeare. Zijn beroemde boek Das Leiden des jungen Werthers was misschien wel hét boek dat de Verlichting opzij duwde en de romantische beweging startte. Niet alleen is hij een van de centrale figuren in dit boek, hij was destijds ook de centrale figuur in de Duitse literatuur en hij werd omringd door bewonderaars en epigonen, met wie hij met bewonderenswaardig geduld omging en praatte. Friedrich Schiller, de toneelschrijver, had van allen die Goethe omringden misschien wel de beste papieren om hem zijn vriend te noemen. Ze woonden vlak bij elkaar, wandelden elke dag en bespraken de zaken die hen bezig hielden. Goethe was ook een van de weinigen die met allen bevriend bleef. Voor korte of langere tijd had iedereen wel ruzie met iedereen.
1806 – De slag bij Jena. Aan al het goede komt een eind. Als de Franse troepen Jena veroveren, sluit Napoleon de universiteit. Maar ook zonder dat hij dit deed, was de tijd voorbij. Veel van de belangrijkste mensen waren al uit Jena verdwenen. Het verhaal gaat dat Napoleon na de gewonnen slag in het bed van Goethe slaapt.
Levendig beeld
Wulf schetst een bijzonder levendig beeld van deze mensen. Daarbij schuwt ze – geheel terecht – de anekdote niet. Dat Schiller een la vol rotte appels in zijn kamer had om zijn denken te stimuleren en dat Goethe 18.000 stenen had en een helgele kamer (om zijn kleurentheorie te onderschrijven) of dat Hegel de plunderende soldaten van Napoleon die Duitsland veroverden ervan probeerde te overtuigen dat ze zijn manuscript de Fenomenologie van de Geest de stad uit moesten smokkelen… Ook Fichte had zo zijn bijzonderheden. Zo at hij zijn tabak, in plaats van dat hij die rookte, en door zijn manier van lesgeven trok hij zowel enorme aantallen studenten naar zich toe als dat hij ze van zich afstootte. Sommige studenten waren zo tegen zijn ideeën dat ze een keer de ramen ingooiden van de zaal waar hij op dat moment een college gaf.
Wulf beschrijft de levens van deze mensen in helder en beeldend proza en het is knap hoe ze erin slaagt om de lezer niet te bedelven onder een overvloed aan details, maar de juiste krenten uit de pap weet te presenteren. Hoeveel onderzoek daarvoor nodig was, blijkt wel uit het feit dat van de bijna 600 bladzijden er 200 nodig zijn voor de bibliografie, het notenapparaat en het register.
Rebelse genieën. De eerste romantici en de uitvinding van het ik
Andrea Wulf
Atlas Contact
ISBN 9789045039367
Verschenen in oktober 2022
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 39,99)Bestel als ebook bij bol.com (€ 14,99)
