Toen Karol Józef Wojteyla op 16 oktober 1978 gekroond werd als paus Johannes II was het bijkans vijf eeuwen geleden dat een niet-Italiaan het hoogste ambt in de katholieke kerk bekleedde. Een Nederlander was zijn voorganger, Adrianus VI. Zijn pontificaat duurde zegge en schrijve 379 dagen. Ondanks de korte duur van dat pausschap is een biografie alleszins op zijn plaats. Adrianus werd paus toen het Heilige Roomse Rijk van Karel V in de clinch lag met het Franse koninkrijk van Frans I, waardoor de Turken hun kans schoon zagen het christelijke Europa onder de voet te lopen, terwijl Maarten Luther in Wittenberg de fundamenten van de moederkerk onderuithaalde. Twan Geurts vult een leemte met De Nederlandse paus. Adrianus van Utrecht 1459-1523.
Adrianus en de Moderne Devotie
Het is een meeslepende biografie geworden. Geurts presenteert de timmermanszoon uit Utrecht als een kind van zijn tijd. Net als Erasmus en Maarten Luther was hij grootgebracht door De gebroeders van het Gemene Leven. Zij legden als erfgenamen van Geert Groote de nadruk op de directe geloofservaring, niet op de formalistische regels van de reguliere kloosterorden. Die hadden onverschilligheid en willekeur in de hand gewerkt. Thomas a Kempis was het boegbeeld van de Moderne Devotie en zijn internationale bestseller De imitatione Christi een wegwijzer in de verdieping van het innerlijke leven. Erasmus en Adrianus scheelden elkaar nauwelijks tien jaar in leeftijd, maar die waren wel doorslaggevend. “Adrianus miste tijdens zijn middelbare opleiding net de introductie van het humanisme, de culturele bagage waarmee hij de Latijnse school verliet was traditioneler en middeleeuwser dan die van zijn latere vriend en leerling Erasmus,” schrijft Geurts. Luther was de rebelse jongeling van het drietal. Zijn aanklacht tegen de misstanden in de moederkerk, al dan niet gespijkerd op de slotdeur in de kerk van Wittenberg, leidde tot Reformatie.
Adrianus en de Reformatie
Geurts weet in een elegante vertelling duidelijk te maken dat Adrianus wellicht dichter bij Luther stond dan die met zijn veroordeling van de paus als antichrist ons wilde doen geloven. Adrianus was, tot groot afgrijzen van de Italianen, een hervormer, die de Curia te kijk zette als een zelfzuchtig en corrupt zootje ongeregeld. De heren kardinalen verkozen de aardse geneugten van een zinnelijk leven kennelijk boven het eeuwige zieleheil. Hij wilde tijdens zijn pontificaat korte metten maken met de handel in kerkelijke ambten en de wildgroei in de absurde aflatenpraktijk, die het nagenoeg failliete Vaticaan weer op de been moesten helpen. Hij brak met de pracht en praal van de renaissancepausen. De Borgia’s en De Medici’s waren de verpersoonlijking van een twist- en spilziek pausdom. Onder hun beleid kwam de glorie van het Vaticaan tot volle bloei, met de Sixtijnse kapel en de fresco’s van Michelangelo. Dat dan weer wel. De versobering van de hofcultuur door Adrianus VI wekte de hoon van de Italianen. Hij was in hun ogen een boertige Noorderling. Adrianus werd een dankbaar onderwerp voor spotdichters als Pietro Aretino. Die noemde de plaatsvervanger van Petrus ‘la tedesca tigna’, de Duitse ringworm.
Adrianus en Erasmus
Adrianus was er alles aan gelegen de eenheid in de christelijke wereld te bewaren, want die was noodzakelijk om het hoofd te kunnen bieden aan de ‘Moren’ van sultan Süleyman. De paus trachtte keizer Karel V en koning Frans I ertoe te bewegen de strijdbijl te begraven, zodat ze zich konden focussen op de gemeenschappelijke vijand van het christelijk Europa. In zijn theologische dispuut met de monnik uit Wittenberg zocht Adrianus de steun van Erasmus. “Sta op om Gods zaak te dienen en gebruik de schitterende gaven van uw geest tot Zijn Roem.” Erasmus peinsde er niet over de hete kolen voor zijn voormalige leermeester uit het vuren te halen. “Zodra ik hoor: ‘Kom naar Rome,’ wat is er dan anders dan wanneer iemand tegen een kreeft zegt: ‘Vlieg!’ De kreeft antwoordt dan: ‘Geef mij vleugels.’ En zo zal ik zeggen: ‘Geef mijn mijn jeugd terug en mijn goede gezondheid.’” Pas na de dood van Adrianus diende Erasmus Luther van repliek met De libero arbitrio (De vrije wil). Luther stelde op zijn beurt minzaam vast “das der freie wille nichts sey.” Paus Clemens VII, een de Medici, ging intussen op de oude voet verder van de renaissancepausen. Adrianus, de “dorre scholasticus” uit het Noorden, was niet meer dan een onfortuinlijk intermezzo.
Twan Geurts had de ambitie een “verhalende biografie” te schrijven van Adrianus van Utrecht. Daarin is hij geslaagd, met vlag en wimpel. De Nederlandse paus. Adrianus van Utrecht is een meeslepende biografie en getuigt van een haast maniakale betrokkenheid van de schrijver met zijn onderwerp. Geurts reisde de paus na, bezocht de plaatsen in Spanje die Adrianus van Utrecht als gezant van Karel V had aangedaan en diagnosticeert nauwgezet de medische werdegang van de Nederlandse paus. Werd hij door zijn politieke vijanden vergiftigd? Het Vaticaan kent vele geheimen en de Heer heeft vreemde kostgangers, zoveel wordt duidelijk uit De Nederlandse paus. Adrianus van Utrecht 1459-1523 van Twan Geurts.
De Nederlandse paus. Adrianus van Utrecht (1459-1523)
Twan Geurts
Uitgeverij Balans
ISBN 9789460031212
Verschenen in januari 2017
Bestelinformatie
Bestel hier als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 27,50)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 9,99)
Bestel hier als hardcover bij bol.com (€ 27,50)
Bestel hier als ebook bij bol.com (€ 9,99)
