Dante in duo

Ter gelegenheid van het 700ste sterfjaar van Dante Alighieri zijn er allerlei activiteiten en publicaties om het werk van de Italiaanse dichter en filosoof onder de aandacht te brengen. Uit twee boeken die recent verschenen blijkt waarom juist zijn sterfjaar wordt herdacht: over de laatste jaren van Dantes leven weten we veel meer dan over zijn geboorte en jeugd.

Dante Alighieri (1265-1321) wordt wel de beroemdste dichter aller tijden genoemd. Zijn grote dichtwerk De goddelijke komedie had niet alleen veel succes tijdens zijn leven (en dus nog vóór de boekdrukkunst), maar wordt nog altijd veel gelezen, becommentarieerd en literair verwerkt. Het recente Dante-nummer van Armada, ‘Dante en de wereld van het boek’, laat de diversiteit aan onderzoeksbenaderingen zien. Wie nog relatief onbekend is met Dantes leven en werk, kan het beste beginnen met Dante. De biografie van ’s werelds beroemdste dichter van R.W.B. Lewis. Dit boek, dat in 2004 al op de Nederlandse markt verscheen, is onlangs opnieuw vertaald. R.W.B. Lewis was hoogleraar Engelse en Amerikaanse letterkunde aan Yale University en literatuurcriticus. Hij schreef onder meer biografieën van Herman Melville, Henry James en Edith Wharton.

Een Florentijnse dichter

In Lewis’ korte biografie maken we kennis met Dantes ouders, zijn leermeester Bruno Latini en Dantes grote liefde Beatrice Portinari. Als jonge man begon Dante zich te interesseren voor poëzie en ging hij sonnetten schrijven. Onmisbaar is de toelichting op het ingewikkelde staatsbestel van de Italiaanse stadstaten in de Middeleeuwen en de voortdurende conflicten tussen de Ghibellijnen, die zich tégen de wereldlijke macht van de paus keerden en de Welfen (ook wel als Guelfen gespeld). In Florence waren de Welfen aan de macht, maar ook zij waren verdeeld, in witte en zwarte facties, dikwijls bepaald door familieverbanden. Dante, niet van adel, was een witte Welf en vanaf zijn dertigste levensjaar bekleedde hij politieke functies. Op 27 januari 1302 werd hij door de Zwarte Welfen, nadat zij de macht gegrepen hadden, bij verstek veroordeeld tot verbanning uit Florence. Zijn bezittingen werden verwoest. Hij was op dat moment in Rome en zou nooit meer naar zijn geliefde stad aan de Arno terugkeren, noch naar zijn vrouw Gemma di Manetto Donati.

Als balling woonde hij daarna onder meer in Verona en Bologna en genoot hij van de gastvrijheid van bevriende landeigenaren, zoals de Malaspina’s. Als ‘tegenprestatie’ verrichte hij klerkendiensten, was adviseur bij ingewikkelde politieke besprekingen en vooral: een voorbeeldige gast met een sprankelende conversatie. Hij schreef niet alleen De goddelijke komedie, maar onder meer ook de Vita nuova, eenendertig gedichten in het Florentijns over zijn liefde voor de onbereikbare geliefde Beatrice. In het Latijn verschenen De Monarchia, een politieke verhandeling over de relaties tussen kerk en keizerrijk en De vulgari eloquentia, een pleidooi voor het gebruik van de volkstaal in bepaalde poëtische genres.

Mee op reis

De 14.000 verzen van De goddelijke komedie zijn zonder commentaar voor de ‘gewone’ lezer in 2021 bijna niet te begrijpen. Dante zegt zelf dat zijn werk niet eenduidig is maar ‘polyseem’ moet worden genoemd en een letterlijke en een allegorische betekenis heeft. Daarom is het zo mooi dat Lewis de lezer meeneemt door de drie boeken van La Divina Comedia: Inferno, Purgatorio en Paradiso. Zo maak je met Dante en zijn gids Vergilius de imaginaire reis door de drie rijken van het hiernamaals: hel, louteringsberg en hemel. Vaak staat de originele tekst, in de Toscaanse volkstaal, boven de vertaling, zodat je iets meekrijgt van Dantes eigen fraaie taal. In 1320 voltooide hij Paradiso. Hij woonde toen in Ravenna. Een jaar later liep hij, op een diplomatieke missie naar Venetië, malaria op en stierf in de nacht van 13 op 14 september in Ravenna, zesenvijftig jaar oud. Hij was inmiddels een beroemdheid, aan wie direct biografieën werden gewijd, onder meer door Boccaccio (bekend van de Decamerone) wiens boek al in de vroege jaren vijftig van de 14e eeuw verscheen. Ook het commentaar van Dantes zoon Pietro op de Comedia is een belangrijke bron gebleven. Tot op de dag van vandaag probeert Florence Dantes stoffelijk overschot, dat in Ravenna is bijgezet, terug te brengen naar zijn geboorteplaats.

Literator versus historicus

Ik heb Lewis’ boek met veel plezier gelezen. Het enige nadeel is dat het voor de Amerikaanse markt is geschreven, met verwijzingen naar Angelsaksische literatoren die Dantes werk citeerden of verwerkten in hun poëzie. Lewis is dan ook vooral literator, waar de Italiaanse Alessandro Barbero bovenal historicus is. Hij doceert Middeleeuwse Geschiedenis aan de universiteit van Piedmont Orientale in Vercilli. In zijn boek, simpelweg Dante getiteld, plaatst Barbero Dante nadrukkelijk in zijn tijd, cultuur en maatschappelijke context. Dat doet hij secuur: van iedere hypothese bespreekt hij uitgebreid de voors en tegens. Dat levert een zeer genuanceerde, maar niet altijd begrijpelijke tekst op. Het levert wél een duidelijk beeld op van het schaarse bronnenmateriaal, de ‘puzzelstukjes’ waarmee de Dante-onderzoekers moeten werken en van de verschillende interpretaties van die bronnen. Vaak slaat Barbero zijpaden in om het beeld van Dantes middenklasse milieu te completeren. Zo verdiept hij zich in Dantes neven omdat zij een ‘schitterend beeld geven van de wereld waarin Dantes familie zich bewoog: een wereld die verdeeld was tussen de concrete werkelijkheid van het zakenleven enerzijds en de aristocratische verlokkingen anderzijds’. Hij vertelt hoe het was om op een paard ten oorlog te trekken en om een verliefde tiener te zijn in het Florence van 1280. Ook schrijft hij uitvoerig over de herkomst van het vermogen van Dante en diens familie, waarvan Dante en zijn broer ‘comfortabel’ konden leven. Barbero neemt de lezer nadrukkelijk mee in zijn eigen interpretaties en spreekt de lezer zelfs rechtstreeks aan. Een voorbeeld van zijn stijl:

Lezers die een contrast opmerken tussen de maatschappelijke positie van Dantes betovergrootvader Cacciaguida en overgrootvader Alaghieri energzijds en die van zijn grootvader Bellincione anderzijds hebben gelijk. In de eerste helft van de dertiende eeuw hadden veel families die belangrijk waren geweest onder het stadsbestuur van de consuls – die door de lokale elite waren aangesteld – hun positie versterkt; zij werden nu gezien als edelen. Maar niet allemaal, en het lijkt erop dat Dantes voorouders niet tot die families behoorden.

De onzekerheden die Barbero signaleert, worden versterkt door het inconsequente gedrag van Dante zelf. Zijn wisselende politieke sympathieën in de ‘adembenemende opvolging van gebeurtenissen’ waren voor tijdgenoten al onnavolgbaar en zijn voor lezers van nu extra lastig te begrijpen: ‘Niemand die tegenwoordig een biografie van Dante schrijft, kan er nog omheen dat hij heel vaak van mening is veranderd over de globale intrige en de details van zijn leven.’ Barbero maakt wel heel duidelijk dat Dante er heel veel voor over had gehad om weer terug te kunnen naar Florence:

Tegenover al deze twijfels over data en plaatsen staat de zekerheid dat Dante na de eerste jaren van zijn ballingschap een periode doormaakte waarin hij zich zonder scrupules wendde tot de Zwarten, die aan de macht waren in Florence, en hun smeekte om pardon.

Dante, zei John Ruskin, schreef de mooiste uiting ooit van ons verlangen naar de ultieme waarheid. De ultieme waarheid over Dantes leven zullen we nooit kennen, dat heeft Alessandro Barbero wel duidelijk gemaakt. Maar zijn boek inspireert een historisch onderlegde lezer wel om een eigen waarheid te formuleren.

Dante
Alessandro Barbero
ISBN 9789025313432 384 pagina’s
Uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep
Verschenen in september 2021

Bestelinformatie

Dante. De biografie van ’s werelds beroemdste dichter
R.W.B. Lewis
Uitgeverij Omniboek
ISBN: 9789401917643 208 pagina’s
Verschenen in april 2021

Bestelinformatie