Dubbel ontheemd. Het Pearl S. Buck-gevoel van Bettine Vriesekoop

Het is een aantrekkelijk genre: de bibliomemoires. In deze lezers-op-zoek-naar-hun-auteur-literatuur beschrijven lezers hun pelgrimage naar de woonplaatsen van hun favoriete auteur. Vaak trekken ze lijnen van de biografie van hun bewonderde auteur naar hun persoonlijke geschiedenis. Tafeltenniskampioene en journaliste Bettine Vriesekoop dook in het turbulente leven van Pearl S. Buck (1892- 1973). Ze deelt met Buck een fascinatie voor China en maakt dat duidelijk met haar memoir Het Chinagevoel van Pearl S. Buck.

Slim dat de uitgever ‘Winnaar Nobelprijs voor Literatuur 1938’ op het fraaie omslag zet. Want wie leest Pearl S. Buck nog? Bij mij roept de naam Pearl Buck beelden op van dikke romans die ongelezen in mijn ruilbibliotheekje blijven staan. Van een mopperende VWO-leerling die zich door The Good Earth heen worstelt. Van Clare Lennart die drie ‘eindeloze’ romans van Bucks vertaalde in de jaren dertig en vijftig. Hoewel haar oeuvre gedateerd is, blijkt Pearl S. Buck een veelzijdige en razend interessante vrouw te zijn geweest met een indrukwekkende nalatenschap.

Rijstchristenen

Pearl groeit op in China, in een gezin van Amerikaanse protestantse zendelingen. Haar fanatieke vader Absalom Sydenstricker laat bijna het leven bij het verkondigen van het evangelie aan de Chinezen. Vier broertjes en zusjes sterven door de slechte leefomstandigheden. Haar moeder Carie, van Nederlandse afkomst, overleeft ternauwernood ziektes en bevallingen. Het is niet gek dat Pearl heel kritisch was over het fenomeen missie en ‘rijstchristenen’ en Vriesekoop deelt haar visie op ‘rare snuiters […], witte vreemdelingen uit een ver land die met hel en verdoemenis dreigen als je het geloof in hun ene God niet aanhangt en hun rituelen niet overneemt.’

Pearl erft het legendarische taalgevoel van haar vader en leerde vloeiend Chinees spreken en lezen. Haar docent laat haar ook kennis maken met de Chinese cultuur, waarvoor ze veel bewondering heeft. De Chinese boerenbevolking sluit ze in haar hart. Over de elkaar snel opvolgende machthebbers tussen 1900 en 1973 is ze beduidend minder enthousiast. Alleen voor keizerin Cixi ontwikkelt ze een fascinatie, die uitmondt in het boek Imperial Woman (1956).

Amper overleefd

Maar voor het zover is, heeft Pearl ingrijpende machtswisselingen in China aan den lijve beleefd. In 1900 moet de familie het land verlaten na de Bokseropstand om na twee jaar terug te keren. Na een relatief rustige periode reist Pearl voor haar opleiding weer naar de VS. Op het Randolph-Macon Women’s College in Virginia voelt ze zich aanvankelijk een buitenbeentje en ze weigert een korset onder haar schooluniform te dragen. Maar ze blinkt wel uit als studente en ontwikkelt haar schrijftalent. Hoewel ze liever in de VS was gebleven keert ze terug naar China om haar doodzieke moeder te verzorgen. In 1917 trouwt ze met landbouwdeskundige Lossing Buck en ze gaat lesgeven op de universiteit van Nanjing.  In 1927 zijn witte buitenlanders het doelwit van een strafexpeditie van Chiang Kai-Shek (het Nanjing Incident). Alleen dankzij hun trouwe bediende brengen de Bucks het er levend vanaf. Ze vluchten naar Shanghai en bij terugkeer vinden ze het huis vernield terug. Pearls manuscript met het levensverhaal van haar moeder hebben de plunderaars gelukkig niet gevonden.

Het meisje dat niet groeide

De vondst van dat manuscript verandert Bucks leven. Bucks dochter, Carol, heeft namelijk de stofwisselingsziekte PKU en raakt drie maanden na haar geboorte mentaal gehandicapt. Na een groot innerlijk conflict besluit Pearl haar in een Amerikaanse instelling te laten opnemen. Omdat Carols verzorging zoveel geld kost, gaat Buck steeds meer schrijven: journalistieke artikelen en essays voor kranten en tijdschriften over China, verhalen en romans. In 1930 publiceert ze haar eerste roman, East Wind, West Wind. Als ze naar Amerika gaat om Carol te bezoeken, wordt ze prompt verliefd op haar uitgever, Richard Walsh. Ze trouwt met hem, maar behoudt Lossing Bucks achternaam als auteursnaam, want haar ster rijst. Haar tweede roman The Good Earth, wint in 1932 de Pulitzerprijs. Twee jaar achtereen is deze roman over de arme boeren in de provincie Anhui, waar ze in haar eerste huwelijksjaren woonde, het bestverkochte boek in Amerika. Ze verdient al snel meer dan genoeg voor Carols verzorging en adopteert met Walsh nog negen kinderen. Op hun landgoed Green Hills Farm woont ook Janice, de dochter die ze al eerder adopteerde met Lossing Buck. En dan moet het hoogtepunt nog komen: In 1938 wint ze als eerste Amerikaanse vrouw de Nobelprijs voor Literatuur. Ze begint het Asia Magazine en haar statuur als kenner van China legt haar geen windeieren. ‘Cru gezegd heeft Buck als schrijver aan de oorlog in Azië goed verdiend’, vat Vriesekoop droog samen. Ze mengt zich in het publieke debat vanuit haar focus op China, dat al jaren eerder door Japan onder de voet was gelopen. Zij voelt zich ‘een wereldburger met Chinese wortels’ en vindt Amerika te machtig om niet bij de oorlog betrokken te raken. Toch blijft er altijd een tegenstelling tussen de Nobelprijswinnares en lievelingsauteur van het grote publiek en de ‘risée van het intellectuele wereldje van Boston en New York’. Goed verkopende boeken kunnen toch geen literatuur zijn? Om te ontsnappen aan het beeld van de ‘Chinese streekromans’ schrijft Buck zelfs enkele boeken onder het pseudoniem John Sedges. Ook die verkopen goed.

Altijd de ‘ander’

Na 1945 zet Buck zich nog sterker in voor burger- en vrouwenrechten vanuit haar persoonlijke ervaring als ‘de ander’ beschouwd te worden. Ook werkt ze aan organisaties voor contact met en hulp aan Aziatische landen. Ze zet de schijnwerper op de benarde situatie van kinderen van Amerikaanse soldaten en Koreaanse vrouwen, de ‘Amerasians’. Met haar boek over Carol, The Child Who Never Grew, vraagt ze aandacht voor het gehandicapte kind in een tijd dat mentale beperkingen nog vaak als taboe worden gezien.De organisatie Pearl S. Buck International resideert nog steeds op haar landgoed en houdt haar nalatenschap in ere: ‘bridging cultures and changing lives through intercultural education, humanitarian aid’. Na de dood van Richard Walsh lijkt ze echter wat stuurloos. Vriesekoop beschrijft gefascineerd hoe Pearl, bejaard al, in de ban raakt van de veel jongere homoseksuele danser Ted Harris die haar geld verbrast en goede naam te grabbel gooit. Koppig blijft ze achter Harris staan, hoewel ze weet dat zijn gedrag niet deugt. Haar eigen organisatie moet afstand van haar nemen. Ze verhuist met hem naar Vermont en laat zich in haar woning in Danby aan fans zien ‘als een theaterversie van keizerin-weduwe Cixi, gekleed in zijde en brokaat.’ Tot haar grote verdriet wordt haar een toeristenvisum voor China geweigerd omdat ze ooit kritisch was op Communistische Partij. Haar adoptiekinderen zijn niet bij haar sterfbed. Het is een tragisch einde van een leven vol hoogtepunten en dieptepunten.

Twee keer China-gevoel

Bettine Vriesekoop heeft zich na haar succesvolle carrière in het tafeltennis ontwikkeld als schrijver, journalist en presentator. Zij was China-correspondent voor NRC en geïnteresseerd in de rol van de vrouw in de Chinese samenleving, vroeger en nu. Daarover publiceerde ze onder meer Dochters van Mulan. Hoe vrouwen China veranderen. Met Pearl S. Buck heeft ze een prachtig onderwerp in handen dat haar persoonlijk raakt: twee westerse vrouwen die China van binnenuit hebben leren kennen en daarover schrijven. Het China-gevoel van Pearl S. Buck is een boeiend en prettig leesbaar boek geworden. Vriesekoop beschrijft het leven van Pearl grotendeels chronologisch. Ze baseert zich op de diepgravende biografieën van Peter Conn, Hilary Spurling en Nora Stirling, Bucks autobiografie My several worlds en Bucks biografieën van haar ouders. Ook doet ze eigen onderzoek in documenten die in de biografieën genoemd worden. Ze stelt kritische vragen bij wat ze leest en geeft haar persoonlijke visie op bepaalde gebeurtenissen. Beeldend beschrijft ze de woningen van Buck in China en de VS en haar eigen emoties als ze Bucks ruimtes betreedt. Vooral interessant zijn haar indrukken van haar pelgrimage met de ‘Pearl Buck Footprint Tour’. Op de universiteit van Nanjing wordt deze ‘fanclub’ met alle egards ontvangen, want Buck is inmiddels wél populair in China. Verreweg het grootste deel van het boek gaat over de Chinese jaren van Buck en haar liefde voor de Chinese bevolking. Vriesekoop herkent het beeld van de Chinese boeren uit Bucks romans in 1980 nog: ‘Toen ik voor het eerst in China kwam om te trainen met het Peking-tafeltennisteam. […] Langs de zandpaden, nu zijn het snelwegen, zag ik boeren op blote voeten met op hun schouders een juk opgetast met gewassen, kippen of stro. […] Langs de weg zaten boerenvrouwen, hun gebonden voeten gewikkeld in puntige zwarte schoentjes. Dat beeld staat nog scherp op mijn netvlies en maakte een diepe indruk. Als ik eraan terugdenk realiseer ik me dat dit mijn eerste China-gevoel was.’

De band tussen lezer en auteur kan nauw zijn. Bij Vriesekoop ‘klikte’ er iets toen ze De goede aarde las. De verwantschap die ze voelde bleek niet alleen gebaseerd op hun gevoel voor China, maar ook op de sensatie van ‘dubbele ontheemding’ als je twee vaderlanden hebt: ‘Ook ik ken het gevoel van mensen die na een lang verblijf in het buitenland naar huis komen, naar een land waarin ze zijn opgegroeid. Je bent vervreemd, je land is veranderd, jij bent veranderd. Het mooie dat je ooit achterliet is verdwenen. Je verlangen ernaar is niet vervuld. In die leegte komt een nieuw verlangen op, naar de wereld die je achterliet en die onbereikbaar ver weg lijkt. Je bent dubbel ontheemd. Er is nu veel meer betrouwbare kennis beschikbaar over China en de leefwijzen van zijn bewoners, maar het kan me nog steeds verbijsteren hoe weinig en hoe slecht die kennis is doorgedrongen in de witte wereld waarin ik nu al weer jaren woon en werk.’

Met Het China-gevoel van Pearl S. Buck heeft Bettine Vriesekoop, een kleine eeuw na Buck, de Nederlandse lezer een beetje wijzer gemaakt over het gigantische en complexe ‘Rijk van het Midden’. Nu de vooroordelen over China door de corona-crisis weer oplaaien, is dat broodnodig. Het is dan ook ironisch dat het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten haar reisbeurs afwees, maar dat horeca-ondernemer Won Yip het onderzoek van Vriesekoop wél mogelijk maakte.

Het China-gevoel van Pearl S. Buck. Winnaar Nobelprijs voor Literatuur 1938
Bettine Vriesekoop
Uitgeverij Brandt
ISBN 9789493095441 
Verschenen in februari 2021

Bestelinformatie