Frank Lodeizen, een vluchtig bestaan

“Vluchten was zijn handelsmerk, daarmee had hij zijn leven immers al eerder gered,” schrijft Rineke van Houten in haar biografie van de Amsterdamse kunstenaar Frank Lodeizen. Het bepalende moment in zijn leven vindt plaats op 25 mei 1943, op het Centraal Station van Amsterdam. Zijn stiefvader Ernest Lorjé sist hem onder toeziend oog van de moffen toe dat hij zich uit de voeten moet maken. Lorjé is, net als zijn vrouw Debora del Valle, Joods. Zij verliet haar onderduikadres om zich met haar gezin te verenigen. Ernest en Debora hadden het elkaar beloofd. Als één van hen opgepakt zou worden, zou de ander zich aangeven. Ernest, Debora en hun dochtertje Rifka worden drie dagen later vergast in Sobibor. Alleen de jongste dochter Marijke overleeft de oorlog. En Frank, die inderdaad de tegenwoordigheid van geest had om het ‘m te smeren.

Tijdsprongen

Dichter van de droge naald. Frank Lodeizen 1931-2013 is een biografie die geen biografie wil zijn. Rineke van Houten past allerlei literaire procedés toe om het levensverhaal van de flamboyante womanizer Frank Lodeizen te vertellen, en dat is doodzonde. Aan de vlotheid van haar pen ligt het niet. Dichter van de droge naald is met vaart geschreven. Het zijn vooral de tijdsprongen in de biografie die uiteindelijk op de zenuwen van de lezer werken. Om de een of andere reden heeft ze besloten hele jaargangen in het leven van Frank Lodeizen over te slaan, om die vervolgens via flashbacks weer terug te halen. In het tweede deel van deze biografie, dat over de naoorlogse periode gaat, is de aanleiding voor een dergelijke tijdsprong meestal een nieuwe relatie, en zien we in een terugblik hoe de oude op de klippen is gelopen. Je bent als biograaf niet verplicht om je subject van de wieg tot het graf te volgen, maar deze ‘romaneske’ doorbreking van de chronologie werkt in de hand dat dit boek iedere vorm van ontwikkeling ontbeert, zowel van het kunstenaarschap van Frank Lodeizen, als van zijn liefdes en vriendschappen. Dichter van de droge naald. Frank Lodeizen 1931-2013 is een biografie zonder ontwikkeling.

Frank Lodeizen en de Vijftigers

Zo lezen we hoe hij in “anti-nazi café” Eijlders aan het Leidse Plein kort na de oorlog de Vijftigers leert kennen – Lucebert, Campert, Vinkenoog. Met Remco Campert, die ‘maar’ drie jaar ouder was, voelde hij zich het meest verwant. Beiden kwamen verweesd uit de oorlog, losgeslagen ook, al was Campert nog zo bleu dat hij over de zilverwitheid van een berkenstem dichtte, terwijl om hen heen ‘het water whisky was geworden’, zoals hij in Niet te geloven dichtte. Ze maakten samen boekjes – Campert de verzen, Lodeizen de tekeningen – en logeerden om de haverklap bij Bert Schierbeek aan de Van Eeghenlaan in Amsterdam.
De andere Vijftigers waren een stuk ouder dan Lodeizen. Hij trok met Campert naar Parijs, waar in de rue de Verneuil Hugo Claus met zijn vrouw Elly Overzier woonde; een etage lager bivakkeerde Hans Andreus. Lodeizen leerde de Experimentelen kennen – Karel Appel, Corneille, Constant Nieuwenhuys.
Al die prachtige vriendschappen worden geïntroduceerd door Van Houten, om vervolgens volledig naar de achtergrond te verdwijnen. Lucebert komen we pas weer tegen als hij wordt begraven in 1994. Hun relatie was enigszins verwaterd, meldt Van Houten tussen neus en lippen door.

Huwelijken

We lezen hoe Lodeizen tijdens een vakantie in Zweden een meisje leert kennen dat hem tijdens de eerste date op de lip bijt. Ze is niet gediend van zijn avances, waarmee hij meestal toch succes heeft. Pas later beseft dat hij met de wereldberoemde Ulla Jacobsson van doen heeft, de actrice die in Hon dansade en sommer , tot verbijstering van de goegemeente in de jaren vijftig, haar blote borsten toonde. Ze trouwen en krijgen een zoon in hoofdstuk 8, en zijn weer gescheiden in hoofdstuk 9, want dan zijn we inmiddels zeven jaar en twee huwelijken verder. Lodeizen trouwt vijf keer en krijgt zes kinderen (waaronder actrice en scenarioschrijfster Rifka Lodeizen). Van Houten raffelt de vrouwen in zijn leven af, als waren zij de toevallige passanten van een speeddate.

Kunstenaarschap

Dezelfde fragmentarische benadering geldt ook het kunstenaarschap van Frank Lodeizen. In hoeverre hij zich verwant voelde met Cobra, laat Van Houten in het midden, al is het evident dat hij door de Experimentelen beïnvloed werd. In de jaren zestig komt er wat politiek engagement bij – Zuid-Afrika, Vietnam – en organiseert hij met Willem van Malsen groepstentoonstellingen voor het goede doel. Tijdens zijn docentschap aan de Rietveldacademie in de jaren tachtig krijgt hij met een heuse tweerichtingenstrijd te maken. Lodeizen is het om de ontwikkeling van de persoonlijkheid van de kunstenaar te doen, Herman Gordijn vindt dat zijn studenten eerst maar eens de techniek onder de knie moeten krijgen. De no-nonsense generatie van Rob Scholte en Peter Klashorst legt Lodeizen het vuur na aan de schenen. Klashorst beklaagt zich erover dat hij op het Rietveld niet leert “goed geld” te maken van zijn doeken. Nogmaals, het zijn wat vluchtige aantekeningen in de marge over een leven dat in het teken stond van de kunst. Het werk van Lodeizen, dat toch uitnodigt om te reflecteren over de betekenis van een kunstenaarschap in de tweede helft van de twintigste eeuw, wordt nauwelijks van een historische context voorzien.

Ten slotte is het onderzoek dat aan dit boek ten grondslag ligt, vaak slordig. Als Ernest en Debora “op een kille junidag in 1935” zijn getrouwd, vond de geboorte van dochter Rifka niet “precies negen maanden na de huwelijksvoltrekking” plaats, maar was het huwelijk een moetje. Volgens het bevolkingsregister van Rotterdam is Rifka op 16 december 1935 geboren. De gezinskaart meldt overigens dat de trouwerij enkele maanden eerder plaatsvond, op 14 maart om precies te zijn. Met de kou viel het in juni 1935 ook reuze mee, gemiddeld 16,03 C. Heel gewoon voor de tijd van het jaar. Geneuzel van een Pietje Precies? Jawel, maar fact checking hoort bij het vak en is met de prachtbronnen van het internet tegenwoordig goed te doen.

Dichter van de droge naald. Frank Lodeizen 1931-2013
Rineke van Houten
Uitgeverij De Arbeiderspers
ISBN 9789029514347
Verschenen in augustus 2017