Arturo Toscanini, een gewetensvolle schuinsmarcheerder

Harvey Sachs publiceerde al in 1978 een lijvige biografie van Arturo Toscanini. Sindsdien zijn de brieven van Toscanini en de toonbanden van de gesprekken die hij met zijn zoon Walter aan het einde van zijn leven heeft gevoerd, vrijgegeven. Tijd voor een herbezinning.

Arturo Toscanini, de Antifascist

De titel van de biografie, Toscanini. Musician of Conscience, heeft vooral betrekking op de principiële houding die de Italiaanse dirigent tegenover het fascisme heeft aangenomen. Hij weigerde zijn concerten in te luiden met het verplichte lijflied van Il Duce, Giovinezza, en nadat hij in 1931 tijdens een wandeling naar de opera van Bologna door de zwarthemden in elkaar werd geslagen, weigerde hij nog langer in Italië op te treden. Na de machtsovername van Hitler in januari 1933 voelde hij zich niet meer thuis op de Bayreuther Festspiele, waar zijn geliefde Wagner jaarlijks ten gehore werd gebracht. “Voor mijn, jouw en ieders gemoedsrust, is het beter dat ik niet meer naar Bayreuth kom,” deelde hij Winifred Wagner mee, die tot aan het einde van haar leven een bewonderaarster van Hitler was. Na de Anschluß in 1938 viel ook het doek voor de Salzburger Festspiele.

Notoire vreemdganger

Arturo Toscanini had, als opvolger van Willem Mengelberg in 1926, dan al de dirigentenbok van de New York Philharmonic veroverd. Legendarisch zijn de woedeaanvallen van de maestro tijdens de repetities, zoals te horen is op dit youtubefilmpje. Sopraan Frances Alda vroeg hij eens minzaam – tijdens de repetitie van Louise van Gustave Charpentier – in welke taal ze zong. Toscanini was een notoire vreemdganger, die relaties aanging met de zangeressen in zijn orkest: Lotte Lehmann, Rosina Storchio, Geraldine Farrar, Alma Gluck en Elza Kurzbauer, om er maar een paar te noemen. Zijn liefdesbrieven aan de minnaressen zijn gepassioneerd, pornografisch.

“Your kisses, your lips (oh! sweetness) your mouth inflame ever and evermore at the utmost my frenzy to have you under my libidinous caresses — kisses — suckings — lickings — bitings, all over your girlisch body — I am dying and lusting for every part nook — crevice — hole — holy hole of your lovely person,”

vertrouwt hij Kurzbauer in een van zijn epistels toe. Enige zelfspot was hem ook niet vreemd. “Every time I conduct the same piece I think how stupid I was the last time I did it.” De man van het absolute gehoor bereikte nooit de absolute perfectie. “In all my artistic life, I have never had one moment of complete satisfaction.”

De charismatische leidsman

Arturo Toscanini groeide in de Verenigde Staten uit tot een celebrity, die met name door zijn vertolkingen met de NBC Symphony een groot publiek aan zich wist te binden – vanaf 1937 via de radio, vanaf 1948 tevens via de televisie. Hij was een exponent van de dirigent als spirituele leidsman en charismatische beeldhouwer van de klanken die uit de partituur opstijgen. Sachs’ biografie gaat ook daarover: hoe klassieke muziek, met name de opera, in de twintigste eeuw tot de hogere cultuur gaat behoren, maar door de massamedia en mechanische reproductie tegelijkertijd gemeengoed wordt. Menigeen bekritiseerde Toscanini om zijn knieval voor de commercie. Hij was volgens Theodore Adorno het schoolvoorbeeld van de “culture industry” die in de Verenigde Staten vorm begon te krijgen. “There is iron discipline. But precisely iron. The new fetish is the flawlessly functioning, metallically brilliant apparatus as such. . . The performance sounds like its own phonograph record.”