Als voorzitter van Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming streed Mary Zeldenrust (1928-1984) in de jaren 60 voor seksuele emancipatie en vrijheid. Ook in haar privéleven bracht ze die vrijheid in de praktijk, ontdekte haar biograaf Larissa Pans.
Bij journalist, historica, debatleider en auteur van Onbeperkt Vruchtbaar en Oorlogsgesprekken Larissa Pans (1976) sluimerde al langer het idee om een biografie te schrijven. Mits er een interessante kandidaat op haar pad kwam. Pans: ‘Liefst een vrouw, want over mannen wordt al veel geschreven. En bij voorkeur iemand die niet alleen een interessante loopbaan, maar ook een kleurrijk privéleven had.’
Oud PvdA-politica Hedy d’Ancona wist nog wel iemand: haar in 1994 overleden partijgenote Ien Dales. Pans ging enthousiast aan de slag en maakte een compleet projectplan. Tot biografieprofessor Hans Renders haar belde met slecht nieuws. Een biografie over Dales bleek al in de maak.
Actueel
Gelukkig had d’Ancona nog een tip: Mary Zeldenrust-Noordanus, psycholoog en in de jaren 60 voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming. ‘Van de NVSH had ik wel gehoord, maar van Zeldenrust niet. Terwijl ze in haar tijd echt een bekende Nederlander was. Toen had zij het al over mensen die geboren waren in het verkeerde lichaam, dat is nu weer actueel. Ook nu zitten we weer in een soort seksuele revolutie.’ Met behulp van d’Ancona kon Pans haar zoon Michiel en dochter Maartje Zeldenrust overtuigen van de waarde van een biografie van hun moeder.
De actualiteit van het onderwerp trok Pans mede over de streep. ‘Ik wil een boek schrijven voor een breed publiek, ook voor jonge lezers die haar niet kennen.’ Omdat het thema zich leent voor maatschappelijk debat, fantaseert de debatleider in Pans al hoe haar boek dat op een passende manier kan aanzwengelen. Bijvoorbeeld met ‘teach-ins’, de in de jaren 60 populaire themadiscussies.
Promotie
Pans besloot op de biografie van Zeldenrust te promoveren, in de verwachting zo meer medewerking te krijgen van bronnen en archieven en met het doel een diepgaande, goed onderzochte biografie van Mary Zeldenrust te schrijven. Ook al omdat de biografie gevoelige onderwerpen als abortus en pedofilie aanstipt. ‘Mijn wetenschappelijke aanpak maakt duidelijk dat ik niet op een schandaaltje uit ben.’
Over pedofilie werd in die tijd anders gedacht dan nu. De NVSH was voor seksuele keuzevrijheid en maakte voor pedofilie geen uitzondering. ‘Zeldenrust benaderde het als psycholoog analytisch. Ze was voor openheid over dit thema, omdat het haar gevaarlijker leek als het verborgen bleef. Maar als moeder worstelde ze ermee.’
Bij haar onderzoek laat Pans zich, behalve door haar promotor Hans Renders en co-promotor Hanneke Hoekstra, bijstaan door een zelf opgerichte commissie van wijze vrouwen bestaande uit de eerder genoemde Hedy d’Ancona, journalist Sheila Sitalsing en gynaecoloog Mariëlle van Pampus. Ook thuis heeft ze een klankbord: haar man Leonard Ornstein, die zelf promoveert op de biografie van Pim Fortuyn. Pans beschikt inmiddels over een schat aan materiaal waaronder (liefdes)brieven en dagboeken. ‘Haar handschrift ontcijferen is nog een uitdaging.’
Dubbele diensten
Terwijl haar generatiegenoten in de jaren vijftig stopten met werken zodra ze trouwden en kinderen kregen, draaide Zeldenrust dubbele diensten. ‘Naast het voorzitterschap van de NVSH had ze met haar echtgenoot een bureau voor psychologisch marktonderzoek. Ze deed zeer uiteenlopend onderzoek, variërend van welke kleur margarinewikkels het beste verkoopt tot welke obstakels vrouwen ondervinden als ze buitenshuis willen gaan werken. Het harde werken kwam haar ook op kritiek te staan: zorgde ze wel goed voor haar kinderen? Een fulltime werkende moeder was toen zeer ongewoon, maar haar kinderen spreken heel liefdevol over haar.’
De overtuigingskracht waarover Zeldenrust als NVSH-voorzitter beschikte zat er al vroeg in, ontdekte Pans. ‘Toen haar vader tijdens de bezetting werd opgepakt door de nazi’s, heeft zij hemweten vrij te praten. Ik onderzoek hoe die periode haar gevormd heeft. Wat dreef haar om een leidende rol in de seksuele revolutie van de jaren zestig op zich te nemen?’
Practice what you preach
Ook qua liefdesleven was Zeldenrust atypisch voor haar tijd. ‘Ze bracht de seksuele vrijheid die ze als NVSH-voorzitter uitdroeg, zelf in de praktijk. Practice what you preach. Ze werd verliefd op een getrouwde vrouw die met haar man en twee kinderen bij hen introk. Ze hadden een open relatie, ook hun mannen konden er andere contacten op nahouden.’
Het roept vragen op over Zeldenrusts seksuele geaardheid. Was ze lesbisch, maar had ze zich aanvankelijk gevoegd naar de conventies uit die tijd door met een man te trouwen? Of was ze biseksueel? ‘Ik ben benieuwd hoe Mary haar seksuele geaardheid zag en hoe ze daarover sprak. Ik vind het best lastig om het daar met haar kinderen over te hebben. Het zijn nogal intieme vragen.’ Wel begreep ze van haar kinderen dat Zeldenrust ondanks de beleden vrijheid ook een preutse kant had. ‘Ze zou bijvoorbeeld nooit naakt op de foto gaan. Juist die tegenstellingen in haar zijn fascinerend om te onderzoeken.’
Inspiratie
Pans vindt het dapper dat Zeldenrust zich ontplooide en haar eigen keuzes maakte in een tijd waarin dit nog veel weerstand opriep. ‘Ze keek er zelf heel rationeel naar, maar dat gold niet voor iedereen. De haat die ze kreeg, viel haar zwaar. Ze kreeg haatbrieven, scheldtelefoontjes, er werd een keer een pizzadoos met uitwerpselen door haar brievenbus geduwd… Dat ze zich als vrouw desondanks durfde uit te spreken, inspireert mij om dat ook te doen.’
Larissa Pans’ biografie van Mary Zeldenrust verschijnt naar verwachting in 2025 of 2026 bij uitgeverij Balans. Ze hoopt te promoveren op de biografie aan de Rijksuniversiteit Groningen.
