Judith Koelemeijer schrijft biografie van Etty Hillesum. ‘Ze is haar eigen weg gegaan, ondanks alles’

Verbaasd was schrijfster Judith Koelemeijer (1967), dat er over de bijna mythische figuur Etty Hillesum (1914-1943) nog zoveel onbekende feiten naar boven kwamen. En dat er in de loop van de tijd zoveel aannames en veronderstellingen voor waar zijn aangenomen. Zo dook er tijdens het onderzoek een onbekende brief uit 1936 op, geschreven door de toen 22-jarige Etty Hillesum en trof de schrijfster een oorlogsdagboek van een goede vriendin van Etty, aan in een gangkast in Amerika. Het zijn een paar van de egodocumenten die mede hebben bijgedragen tot het ontrafelen van de complexe persoonlijkheid die Hillesum was. Koelemeijer werkte zeven jaar lang aan deze biografie, waaraan heel veel onderzoek ten grondslag ligt. Ze hoopt dat het boek recht doet aan de persoon die Hillesum was: ,,Iemand die trouw is gebleven aan zichzelf en nog steeds als inspiratiebron kan dienen.’’

Koelemeijer las de dagboeken van Etty Hillesum voor het eerst in de jaren tachtig, toen ze studeerde in Amsterdam. De nagelaten geschriften van Etty Hillesum werd haar aangeraden door een goede vriendin. ,,Dat boek was toen echt een hype en ik was er heel erg van onder de indruk.’’ Daarna raakte Hillesum uit beeld tot Koelemeijer, tien jaar geleden een mailtje kreeg van uitgever Geurt Gaarlandt, die de dagboeken van Etty Hillesum destijds had uitgeven. ,,Hij vroeg me of ik belangstelling had om de biografie van Etty te gaan schrijven. Op dat moment was ik hoogzwanger en nog bezig met mijn boek Hemelvaart. Ik zei dat ik het heel graag wilde doen maar dat ik daar voorlopig nog geen tijd voor had. Al die jaren heeft hij geduld gehad en in 2015 kon ik fulltime aan de slag.’’

Een monsterklus. Koelemeijer noemt het een gecompliceerd proces, dat de schrijfster de nodige hoofdbrekens heeft gekost. ,, Je hebt dat fantastische dagboek, waardoor je denkt dat je heel veel weet, maar als je goed onderzoek doet, blijken toch ontzettend veel vragen onbeantwoord. Wat iemand over zichzelf schrijft, zegt of meent te weten is natuurlijk maar een deel van het verhaal. Vanaf het begin was ik nieuwsgierig naar dat andere perspectief. Vooral naar de mening van tijdgenoten en van vrienden van haar. Ik wilde niet alleen Etty’s eigen stem laten horen maar haar neerzetten als een vrouw van vlees en bloed in het historische decor van die tijd. Zodat je haar keuzes, haar gedachten, in de juiste context geplaatst, op een andere manier gaat lezen.’’

Oorlogsdagboek in een gangkast

Dat er nog zoveel onontgonnen terrein was en er zoveel nieuwe feiten boven water kwamen, heeft de schrijfster enorm verrast. ,, Ik heb bijvoorbeeld heel veel moeite gestoken in het zoeken naar kinderen van oude vrienden van Etty. Van haar eigen generatie leefde alleen Dicky de Jonge nog, die was honderd en heb ik nog kunnen spreken.’’ Een belangrijke Joodse vriendin van Etty was Leonie Snatager. Ze waren beide in therapie bij de psycho-chiroloog Julius Spier, die er nogal onorthodoxe methoden op na hield en een belangrijke rol in Etty’s leven speelde als therapeut, leraar, vriend en minnaar. Koelemeijer bezocht in 2016 de zoon van Leonie, die in Amerika woont. Zijn moeder was drie jaar eerder overleden, het ouderlijk huis was nog helemaal intact. ,,Haar zoon wist niet zo goed wat hij ermee moest, het was net een museum. In een gangkast vond ik een oorlogsdagboek van Leonie. Een belangrijke vondst. Spier had óók tegen haar gezegd dat ze als onderdeel van de therapie haar ervaringen op schrift moest gaan stellen. Ze begint haar dagboek bijna op dezelfde wijze als haar vriendin – met enige aarzeling. Het is fantastisch om te lezen hoe Leonie haar vriendin Etty ziet. En dan niet veertig jaar later, Leonie heeft in de jaren tachtig nog interviews gegeven, maar echt op dát moment. Ze was ook kritisch. Etty kon jaloers en bezitterig zijn.’’ Een andere vondst was een brief, die de 22-jarige Etty schreef vanuit Knokke waar ze in 1936 op vakantie was. Daaruit blijkt dat ze ook over de nodige humor beschikte, wat in haar dagboeken minder naar voren komt. ,,Ze schrijft: ‘ik ben met mijn wereldberoemde kamelengang de boulevard afgehobbeld’. Ergens anders had ik al gelezen dat Etty een beetje waggelend liep. Dat bepaalt natuurlijk heel erg wie je bent en hoe je overkomt. Allemaal kleine elementen die er toe bijdragen dat de lezer haar als het ware voor zich ziet.’’

Aannames en veronderstellingen

Dan waren er de nodige aannames en veronderstellingen. Koelemeijer kwam ze, tijdens haar onderzoek, met enige regelmaat tegen. ,,Als die eenmaal de wereld in zijn gebracht, gaat iedereen ze herhalen. Op een gegeven moment weet niemand meer waar ze vandaan komen en dan wordt het de waarheid.’’ Zo ontdekte Koelemeijer dat de psychische aandoeningen waar Etty’s broers mee worstelden niet, zoals vaak is aangenomen, een erfenis van moeders kant waren. ,,Een criticaster als publiciste Henriëtte Boas bracht het verhaal de wereld in dat Riva Bernstein, Etty’s moeder moest worden opgenomen en suggereerde daarmee dat haar zonen de psychische kwetsbaarheid van háár hadden geërfd. Daar heb ik geen enkel bewijs voor gevonden. Integendeel, het lijkt er op dat de ‘erfelijke belasting’ waarvoor Etty zelf lange tijd bang is geweest, juist verbonden was met de familie van haar vader, in wiens stamboom we verschillende verwanten terugvonden die in psychiatrische inrichtingen opgenomen waren geweest.’’

Over de Russisch-Joodse familie Bernstein was so wie so heel weinig bekend. Een andere aanname was dat Riva’s broer en ouders vanuit Amsterdam verder naar Amerika zouden zijn geëmigreerd. ,,Dat hele verhaal bleek totaal anders in elkaar te steken, zo ontdekten we toen we na lang zoeken de nazaten van de Bernstein’s terugvonden in Israël. Een onderzoeker met wie ik samenwerkte, John Stienen en die heel goed is in genealogisch onderzoek, heeft de tegenwoordigheid van geest gehad om de familienaam in het Hebreeuws in te tikken in ancestry.com en toen was er ineens een hit. Door de verhalen van de nazaten Bernstein heb ik zicht gekregen op de fascinerende geschiedenis van de moeder en van die Russische familie.’’

Over het tragische tragische einde van Etty Hillesum, die op 7 september 1943 werd gedeporteerd naar Auschwitz, was bijna niets bekend. Koelemeijer riep bij dat onderzoek de hulp in van historica Erika Prins. Ze heeft tientallen getuigenissen en documenten uit de betreffende periode nageplozen en in de historische context geplaatst. ,,Vanaf het begin wist ik, ik kan dit niet alleen. Het is zo’n omvangrijk project, op deelgebieden heb ik gewoon hulp nodig. Ik vind dat je als schrijver ook altijd moet weten want je niet kan.’’ Al in november 2018 bezocht Koelemeijer samen met Erika en een ploeg van de NOS, vernietigingskamp Auschwitz. De NOS volgde haar tijdens haar onderzoek voor een documentaire over Etty Hillesum en de wording van haar boek, die op 4 mei 2021 is uitgezonden. ,,Ik vond het ongelooflijk zwaar om in Auschwitz te zijn en was blij dat ik niet alleen was. Een groot voordeel was dat de NOS deuren open kreeg, die anders voor mij gesloten waren gebleven. Erika had ontdekt in welke barak Etty vermoedelijk had gezeten en die was afgeschermd. Nu kreeg ik de kans om er naar binnen kijken. Op zo’n moment komt het wel heel erg dichtbij.’’ Na dat beladen bezoek besloot Koelemeijer dat laatste hoofdstuk meteen te schrijven. Achteraf noemt ze het een goede beslissing. ,,Ik had alle details toen nog scherp op mijn netvlies en hoewel ik het verhaal heel feitelijk heb opgeschreven, voel je er wel de emotie in, de ‘elementaire verontwaardiging’ zoals Etty dat noemde, over wat mensen elkaar aan kunnen doen. Het was voor mij een opluchting te weten dat dit hoofdstuk er al lag en dat ik aan het einde van mijn jarenlange schrijfproces niet weer al die emoties zou hoeven oproepen.’’

Atypische biografie

Het zoeken naar de vorm was voor de schrijfster een lastige exercitie. De enorme hoeveelheid materiaal moest tot een leesbaar verhaal worden omgevormd. Ze begint het boek met de ontmoeting die Etty heeft met Julius Spier. Daar was Koelemeijer al snel uit omdat het voor Etty een belangrijk moment in haar leven was. Ze noemt het niet voor niets haar ‘wedergeboorte’. ,,Daarna ging ik terug naar de voorgeschiedenis maar ik ontdekte dat het dan wel ongelooflijk lang duurde voordat Etty weer eens aan het woord kwam. Dat dagboek, dat heel intens en persoonlijk is, bestrijkt maar twee jaar van haar leven. Wat dat betreft is het boek een atypische biografie. Er is geen hoofdpersoon die geïnterviewd is, die nog van alles heeft verteld over de jeugd, er is geen geen voltooid werk, waar een duidelijke ontwikkeling in zit. Het was een puzzel tot ik besloot om dat werk zelf centraal te stellen en vandaar uit terug te gaan naar aanknopingspunten die het leven van Etty op dat moment bepalen. Via de therapie bij Spier, waar natuurlijk heel klassiek de relatie met haar ouders aan bod kwam, lag het voor de hand om vanuit haar eigen worsteling met haar ouders, over diezelfde ouders te gaan vertellen.’’

Die oplossing werd aangedragen door haar echtgenoot, Vuk Janic, die filmmaker is. Hij is, zo zegt Koelemeijer, goed in structuur en dramaturgie, al had ze in het begin wel haar bedenkingen bij zijn idee. ,,Ik was bang dat het te gekunsteld zou zijn, ook omdat het veel gebezigde woord ‘bruggetje’ me steeds door het hoofd spookte.’’ Toch bleek het te werken. Ze vond het juiste spoor en toen ging het crescendo. ,,Aanvankelijk had ik toch wel een soort heilig ontzag voor Etty en voor die ongelooflijke berg aan feiten. Daar moest ik eerst vanaf. Het moest associatiever en losser. Toen ik eenmaal de juiste vorm had gevonden, ging het lopen. Alle steentjes vielen op hun plek en vanaf dat moment heb ik met ongelooflijk veel plezier geschreven.’’

Etty was filosofisch en spiritueel ingesteld. ,,Dat is het gekke eigenlijk, haar werk wordt heel spiritueel gevonden maar als je het goed leest, is het kraakhelder.’’ Sommige van haar vrienden hadden grote moeite haar te volgen en begrepen niet, dat ze niet wilde onderduiken. ,,Aanvankelijk was ik daar ook sceptisch over. Ik heb met voortdurende kritische distantie geschreven omdat ik heel veel echt niet zo goed begreep. Mijn nieuwsgierigheid dwong mij om Etty te ‘bevragen’ en dan ging ik vervolgens weer op zoek naar antwoorden. Niet alleen naar antwoorden van Etty, zij wordt altijd al uitgelegd aan de hand van haar eigen woorden, maar ook naar die van anderen. De werkelijkheid is altijd veelkleuriger en ongerijmder. Gaandeweg kreeg ik steeds meer begrip voor haar denkbeelden, juist omdat ik de omstandigheden heel goed in beeld kreeg. Ze had alle mogelijkheden om onder te duiken maar dat vond ze niet solidair. De mensen die op het Waterlooplein stonden, hadden die kans óók niet, zei ze. Etty dacht voortdurend in het belang van het grote geheel. Er zijn maar heel weinig mensen die hun eigen lot zo ondergeschikt kunnen maken aan het ideaal. Daar in alle oprechtheid in geloven en ook naar blijven handelen tot het eind. Die instelling, daar heb ik toch enorm veel compassie voor gekregen. Niet omdat ik haar als heilige wil bestempelen, helemaal niet, maar wél als iemand die trouw blijft aan zichzelf. Ik ben ervan overtuigd dat ze daarin nog steeds heel inspirerend kan zijn. Het is een stem van verzoening, die juist in deze tijden van grote conflicten, wederom oorlog in Europa, opnieuw betekenis kan krijgen. Ze is haar eigen weg gegaan, ondanks alles.’’

Lees ook de recensie van Joep Boerboom.

Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven
Judith Koelemeijer
Balans
ISBN 9789463821742
Verschenen in september 2022

Bestelinformatie