Het had zo mooi kunnen zijn. CDA-politicus Ruud Lubbers (1939-2018) zou de geschiedenisboeken in gaan als de no nonsense premier die Nederland met stevige hervormingen uit de recessie van de jaren tachtig hielp en die met een ‘Lubberiaanse’ formule voorkwam dat de kruisrakkettendiscussie Nederland spleet. Maar de ‘billenknijp-affaire’ in de nadagen van zijn loopbaan was een smet op zijn blazoen die bijdroeg aan de depressies aan het einde van zijn leven, stelt zijn biograaf Johan van Merriënboer.
Hoe hou je een biografie van een politicus die al op zijn vierendertigste minister was, fractieleider en maar liefst twaalf jaar premier, behapbaar? Johan van Merriënboer van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis in Nijmegen, die samen met collega Lennart Steenbergen deze monsterklus moet klaren, hanteert een simpele vuistregel. ‘Je moet het boek kunnen vasthouden. 650 pagina’s is wel de limit.’
Om binnen die limiet te blijven ziet de auteur twee opties: abstraheren – de zaak op hoofdlijnen beschrijven – of selecteren. Zijn voorkeur gaat uit naar het laatste. ‘Bij zijn premierschap kiezen we bijvoorbeeld een aantal belangrijke thema’s die we uitdiepen en waarbij we aan de hand van representatieve voorbeelden laten we zien hoe hij te werk ging.’
Wollige formuleringen, helder beleid
Meest bepalend voor Lubbers premierschap waren volgens zijn biograaf het financieel herstelbeleid en de kruisrakkettendiscussie. Dat Lubbers stevige economische hervormingen zou doorvoeren, zagen weinigen bij zijn aantreden in 1982 aankomen. ‘Ambtenaren vreesden met zijn komst juist voor zwalkend beleid. Dat dit niet gebeurde, was deels Lubbers’ verdienste, maar ook andere factoren speelden een rol. Er lag een strak regeerakkoord en het kabinet had een solide meerderheid in de Kamer. Men besefte bovendien dat stevige maatregelen onontkoombaar waren.’
Hierbij hielp dat Lubbers een ‘briljant econoom’ was die als voormalig minister van Economische Zaken wist wat er speelde. ‘Sowieso was hij goed ingevoerd in de dossiers van zijn ministersploeg en regelmatig kwam hij gevraagd of ongevraagd ‘meedenken’. Het kwam voor dat hij aanschoof bij een vakminister en diens ambtenaren en uiteindelijk met zijn rug naar de minister in gesprek raakte met de dossierambtenaar over mogelijke oplossingen.’ Doordat Lubbers zo goed op de hoogte was, zag hij obstakels al ver van te voren aankomen en kon ze tijdig gladstrijken. ‘Bovendien stelde het hem in staat om vraagstukken met elkaar te verbinden. ‘Zwaluwstaarten’ noemde hij dat.’
Paradoxaal
Het had iets paradoxaals dat Lubbers, die toch bekend stond om zijn wollige, ‘Lubberiaanse’ formuleringen, als no nonsense premier doortastend hervormingen doorvoerde. Maar het is minder vreemd dan het lijkt. Het wollige taalgebruik had hij zichzelf volgens Van Merriënboer aangeleerd toen hij als CDA-leider een zeer verdeelde fractie bij elkaar moest houden. Die vaardigheid kon hij nu inzetten om het kabinet achter zijn plannen te krijgen, waarbij hij zichzelf dat no nonsense imago aanmat.
Net als Mark Rutte kreeg Lubbers tijdens zijn premierschap soms het verwijt dat het hem aan visie ontbrak. Van Merriënboer: ‘Hij had wel degelijk een scherp oog voor de vraagstukken die speelden en wist die soms in sterke oneliners te vangen, bijvoorbeeld ‘Nederland is ziek’. Maar hij besefte ook dat visie snel tunnelvisie kon worden en hij wilde juist alle opties openhouden. Hij dacht out of the box en hield altijd drie of vier achterdeurtjes open. Hij was wat dat betreft op en top politicus. Maar ook iemand waar je moeilijk hoogte van krijgt. Het was altijd onvoorspelbaar welke kant hij uitging en of dat dan ook de kant was die hij van te voren had bedacht.’
Kruisrakketten
Door zijn rol achter de schermen was zijn invloed groter dan hij naar buiten toe deed voorkomen. Ook internationaal werd in zijn tijd de rol van minister-president steeds belangrijker. ‘In de Europese samenwerking kregen regeringsleiders een steeds grotere rol. Het was de tijd van lang zittende leiders als Thatcher, Kohl en Mitterrand.’
Op het internationale toneel was Lubbers niet altijd even succesvol. Op ‘Zwarte Maandag’ 30 september 1991 veegden bijna alle Europese Lidstaten het Nederlandse tekstvoorstel voor een Europese Politieke Unie van tafel. Een inschattingsfout. De dreigende tweedeling in Nederland over de kruisrakkettenkwestie wist hij wél handig te bezweren. ‘Hij kocht tijd door plaatsing van kruisrakketten in Nederland afhankelijk te maken van de vraag of Rusland nieuwe raketten zou plaatsen.’
Billenknijpen
De plannen voor een biografie dateren al van zo’n tien jaar voor Lubbers’ overlijden in 2018. ‘Hij aarzelde lang, dan wilde hij weer wel, dan weer niet. Ik zou het boek schrijven met onze toenmalige directeur Carla van Baalen, in wie Lubbers veel vertrouwen had maar die weinig tijd had. We hebben hem een aantal keren geïnterviewd, onder meer over zijn jeugd. Eigenlijk had hij het liefst gezien dat we eerst het hoofdstuk over Genève hadden geschreven zodat hij afhankelijk van het resultaat kon bepalen of hij zijn medewerking zou blijven verlenen.’
In Genève zat het VN-kantoor waar Lubbers vanaf 2001 werkte als Hoge commissaris voor de Vluchtelingen. Hij raakte in opspraak toen een medewerkster hem beschuldigde van ongewenste intimiteiten die in 2003 zouden hebben plaatsgevonden. Lubbers ontkende. Een onderzoekscommissie stelde vast dat er sprake was van een patroon. Hoewel er strafrechtelijk geen zaak was, moest hij het veld ruimen toen het onderzoek uitlekte. ‘Als je geschoren wordt moet je stilzitten, maar dat ging hem slecht af. Hij is in de vlek gaan wrijven, waardoor die alleen maar groter werd. Hij zat zo met de affaire in zijn maag dat hij bij de VN materiaal opvroeg over de zaak met als argument dat wij een boek over hem schreven. Hij gebruikte ons als het ware als hefboom om die documenten te krijgen.’
Zo handig als Lubbers manoeuvreerde in politieke kwesties, zo onhandig opereerde hij nu het om zijn eigen persoon ging. ‘Als er vraagtekens werden gezet bij zijn integriteit, zat hij snel op de kast. Dat was bijvoorbeeld ook het geval toen hij het verwijt kreeg als ondernemer te profiteren van een belastingmaatregel die hij eerder als minister zelf had ingesteld.’
Wat er klopte van de beschuldigingen van ongewenste intimiteiten is achteraf lastig na te gaan. ‘Hij was sowieso nogal aanrakerig, niet alleen met vrouwen. Hij hield er ook andere vrouwen op na, al weet ik niet hoever dat ging. Ik denk dat zijn vrouw Ria dat wel wist, maar ze bleef idolaat van hem. Voor de biografie spraken we Ria Lubbers uitvoerig en ze maakte van haar hart geen moordkuil.’
Als Lubbers nog geleefd had, was Van Merriënboer graag dieper met hem ingegaan op de ‘vrouwenkwestie’. ‘Hoe kon hij dit voor zichzelf verantwoorden? Al is het natuurlijk maar de vraag of we hier een eerlijk antwoord op zouden krijgen.’
De biografie van Ruud Lubbers verschijnt in het najaar van 2024 bij uitgeverij Boom.
Ben zeer geïnteresseerd in biografieën, momenteel lees ik “Mansholt”. Mvg AW